Вайна сусветаў (на белорусском языке)

Я чакаў, што вось-вось на яго накiруюць агонь якой-небудзь прыхаванай батарэi, але начная цiша не парушалася. Фiгура марсiянiна памяншалася i неўзабаве яна знiкла ў тумане ў густой цемнаце. Падагрэтыя цiкаўнасцю, мы ўзабралiся яшчэ вышэй. Каля Санбэры, засланяючы гарызонт, вiднелася нейкая цёмная пляма накшталт свежанасыпанага канiчнага пагорка. Над Уолтанам, за ракою, мы заўважылi гэткае ж узвышэнне. Гэтыя дзве плямы, падобныя на пагоркi, на нашых вачах цямнелi i распаўзалiся.

Падпарадкоўваючыся незразумеламу iмпульсу, я зiрнуў на поўнач i ўбачыў там трэцi чорны, задымлены пагорак.

Было надзвычай цiха. Толькi далёка на паўднёвым усходзе сярод цiшынi пераклiкалiся марсiяне. Затым паветра зноў здрыганулася ад аддаленага выбуху iх гарматаў. Зямная артылерыя маўчала.

Мы тады не маглi зразумець, што адбываецца; пазней я даведаўся, што азначалi гэтыя злавесныя чорныя хмары, якiя распаўзалiся ў цемры. Кожны марсiянiн са сваёй пазiцыi на той агромнiстай падкове, арыентуючыся на нейкi невядомы сiгнал, страляў са сваёй пушкi-трубы па пагорках, лясках, групах дамоў, па ўсiм, што магло служыць схоўкай нашых гарматаў. Адны марсiяне выпусцiлi па снараду, другiя па два, як, напрыклад, той, якога мы бачылi. Марсiянiн каля Рыплi, кажуць, выпусцiў не менш чым пяць. Стукнуўшыся аб зямлю, снарады раколвалiся - яны не ўзрывалiся, - i тады ж над iмi ўздымалася воблака шчыльнай цёмнай пары, потым воблака асядала, утвараючы вялiзны чорны газавы пагорак, якi паволi распаўзаўся па зямлi. Дотык гэтага газу, удых яго атрутных кольцаў заканчвалiся смерцю для ўсяго жывога.

Гэты газ быў цяжкi, цяжэйшы нават за самы густы дым; пасля iмклiвага ўзлёту ён асядаў на зямлю i залiваў яе, быццам вадкасць, сцякаючы з пагоркаў i накiроўваючыся ў лагчыны, адхоны, у руслы рэк, падобна да таго, як сцякае вуглекiслата пры выхадзе з трэшчынаў вулкана. Пры судакрананнi газу з вадой адбывалася нейкая хiмiчная рэакцыя, а паверхня вады ў тую ж хвiлiну пакрывалася пылепадобным накiпам, якi вельмi паступова асядаў. Гэты накiп не раствараўся, таму, нягледзячы на ядавiтасць газу, ваду пасля выдалення з яе асадку можна было пiць бясшкодна для здароўя. Гэты газ не дыфундзiраваў, як усякi iншы газ. Ён вiсеў пластамi, паволi сцякаў па схiлах, не рассейваўся на ветры, мала-памалу змешваўся з туманам i атмасфернай вiльгаццю i асядаў на зямлю ў выглядзе пылу. Мы да гэтага часу нiчога не ведаем пра састаў гэтага газу; вядома толькi, што ў яго ўваходзiў нейкi новы элемент, якi даваў чатыры лiнii ў блакiтнай частцы спектру.

Гэты чорны газ так шчыльна прылягаў да зямлi (раней нават, чым пачыналася асяданне), што на вышынi пяцi-дзесяцi футаў, на стрэхах, у верхнiх паверхах высокiх дамоў i на высокiх дрэвах можна было ўратавацца ад яго; гэта пацвердзiлася той жа ноччу ў Стрыт-Кобхеме i Дзiтане.

Чалавек, якi выратаваўся ў Стрыт-Кобхеме, перадаваў дзiўныя падрабязнасцi аб кольцавым патоку гэтага газу; ён глядзеў унiз з царкоўнай званiцы i бачыў, як дамы, паселiшчы выступалi з чарнiльнай цемнаты, быццам зданi. Ён прасядзеў там паўтара дня, знясiлены стомленасцю, голадам i холадам. Зямля пад блакiтным небам здавалася пакрытай чорным аксамiтам; дзе-нiдзе ў промнях сонца выступалi чырвоныя дахi i зялёныя вершалiны дрэваў; кусты, брамы, хлявы, прыбудоўкi i сцены дамоў здавалiся пакрытымi чорным флёрам.

Так было i ў Стрыт-Кобхеме, дзе чорны газ сам па сабе асеў на зямлю. Увогуле ж марсiяне, пасля таго, як газ выконваў сваё прызначэнне, ачышчалi паветра, накiроўваючы на газ струмень пары.

Тое самае зрабiлi яны i з воблакам газу непадалёк ад нас; мы назiралi гэта пры святле зорак з вакна пакiнутага дома ў Верхнiм Галiфордзе, куды вярнулiся. Мы бачылi, як мiльгацелi пражэктары па Рычманд-Хiле i Кiнгстан-Хiле. Каля адзiнаццацi гадзiн у вокнах задрыжалi шыбы, i мы пачулi грукат устаноўленых там цяжкiх асадных гарматаў. Каля чвэрцi гадзiны з паўзамi працягвалася стралянiна наўздагад па набачных пазiцыях марсiянаў каля Хэмптана i Дзiтана; затым бледныя промнi пражэктараў патухлi i змянiлiся барвовым зарывам.

Неўзабаве ўпаў чацвёрты цылiндр - яркi зялёны метэор - у Бушы-парку, як я потым даведаўся. Яшчэ раней, чым загаварылi гарматы на пагорках каля Рычманда i Кiнгстана, аднекуль з паўднёвага захаду чуваць была хаатычная кананада; магчыма, гарматы стралялi наўздагад, пакуль чорны газ не ўсмерцiў артылерыстаў.

Марсiяне, дзейнiчаючы метадычна, як людзi, што выкурваюць асiнае гняздо, разлiвалi гэты ўдушны газ па ваколiцах Лондана. Канцы падковы паволi разыходзiлiся, пакуль нарэшце ланцуг марсiянаў не рушыў па прамой ад Гонвела да Кумба i Молдзена. Усю ноч рухалiся наперад смертаносныя трубы. Нiводнага разу пасля таго, як марсiянiн быў збiты з трыножка каля Сент-Джордж-Хiла, не ўдалося нашай артылерыi пацэлiць хоць бы ў аднаго з iх. Яны паўсюдна пускалi чорны газ, дзе толькi маглi быць прыхаваныя нашы гарматы, а там, дзе пушкi стаялi без маскiроўкi, яны карысталiся цеплавым промнем.

Апоўначы палаючыя па схiлах Рычманд-парка дрэвы i зарыва над Кiнгстан-Хiлам асвяцiлi воблака чорнага газу, якое клубiлася па ўсёй далiне Тэмзы i разгортвалася да самага гарызонта. Два марсiянiны паволi расхаджвалi па гэтай мясцовасцi, накiроўваючы на зямлю свiсцячыя струменi пары.

Гэтай ноччу марсiяне чамусьцi ашчаджалi свой цеплавы прамень, магчыма, што ў iх быў абмежаваны запас матэрыялу для яго вытворчасцi, цi таму, што яны не хацелi ператварыць краiну ў пустыню, а толькi задушыць супрацiўленне, якое iм аказвалася. Зразумела, гэта iм удалося. Ноч на панядзелак была апошняй ноччу арганiзаванай барацьбы з марсiянамi. Пасля гэтага нiхто ўжо не адважыўся выступiць супраць iх, любое супрацiўленне здавалася безнадзейным. Нават экiпажы тарпедных катэраў i мiнаносцаў, якiя падвялiся ўверх па Тэмзе з хуткастрэльнымi пушкамi, адмовiлiся заставацца на рацэ, узбунтавалiся i пайшлi ў мора. Адзiнае, на што людзi адважылiся пасля гэтай ночы, - гэта закладка мiн i наладжванне лавушак, але нават i гэта рабiлася не планамерна.

Можна толькi ўявiць лес батарэяў Эшэра, якiя так напружана вычэквалi ў змроку. Там загiнулi ўсе. Уявiце сабе чаканне насцярожаных афiцэраў, гарматную прыслугу, якая падрыхтавалася да залпу, складзеныя каля гармат снарады, абозную прыслугу каля лафетаў з коньмi, штацкiх гледачоў, жадаючых падысцi як мага блiжэй, вячэрнюю цiшыню, санiтарныя фургоны i палаткi паходнага лазарэта з абпаленымi i раненымi з Уэйбрыджа. Затым глухi выбух выстрэлаў марсiянаў i шалёны снарад, якi праляцеў над дрэвамi i дамамi i ўпаў у суседнiм полi.

Можна ўявiць сабе здзiўленне i перапалох людзей, якiя ўбачылi рухомыя кольцы i завiткi наступаючага чорнага воблака, што ператварала прыцемкi ў густы адчувальны змрок; незразумелы i няўлоўны вораг наганяе свае ахвяры; бягуць i падаюць конi, людзi, ахопленыя панiкай; жахлiвыя крыкi, кiнутыя гарматы; людзi, якiя курчацца на зямлi... - i шырокi чорны газавы конус. Потым ноч i смерць - i маўклiва-дымавая павалока над мерцвякамi.

На свiтаннi чорны газ разлiўся па вулiцах Рычманда. Урад не мог кiраваць народам; апошняе, што ён мог, - заклiкаць насельнiцтва Лондана ўцякаць.

XVI

ЭВАКУАЦЫЯ З ЛОНДАНА

Лёгка ўявiць сабе тую вiратлiвую хвалю страху, якая пракацiлася па найвялiкшым горадзе свету ў панядзелак ранiцою, - ручай бежанцаў станавiўся бурным патокам, якi пенiўся вакол вакзалаў, ператвараўся ў шалёны вадаварот каля суднаў на Тэмзе i рушыў усiмi магчымымi шляхамi на поўнач i ўсход. Каля дзесяцi гадзiн панiка ахапiла палiцыю, апоўднi - чыгуначную адмiнiстрацыю: адмiнiстрацыйныя службы гублялi сувязь памiж сабою, гублялiся ў людской плынi i знiкалi на абломках сацыяльнага арганiзма, якi хутка распадаўся.

Усе чыгуначныя лiнii на поўнач ад Тэмзы i жыхары паўднёва-ўсходняй часткi горада былi папярэджаны яшчэ апоўначы ў нядзелю, ужо ў дзве гадзiны ўсе цягнiкi былi перапоўнены, людзi адчайна змагалiся за месцы ў вагонах. К тром гадзiнам даўка i бойка распачалiся i на Бiшопсгейт-стрыт; стралялi з рэвальвераў, пускалi ў ход нажы, а палiсмены, пасланыя рэгуляваць рух, стомленыя i азвярэлыя, збiвалi дубiнкамi людзей, якiх яны павiнны былi ахоўваць.

Неўзабаве машынiсты i качагары не захацелi вяртацца ў Лондан; людскiя натоўпы адхлынулi ад вакзалаў i рынулiся да шасейных дарог, якiя вялi на поўнач. Апоўднi каля Борнса бачылi марсiянiна; воблака павольна асядаючага чорнага газу паўзло па Тэмзе i раўнiне Ламбет, адрэзаўшы дарогу цераз масты. Другое воблака папаўзло па Iлiнгу i акружыла невялiчкую кучку ацалелых людзей на Касл-Хiле; яны засталiся жывыя, але выбрацца не маглi.

Пасля марнай спробы трапiць на паўночна-заходнi цягнiк у Чок-Фарме, калi ён, перапоўнены яшчэ на таварнай платформе, пачаў пракладваць сабе шлях праз раз'юшаны натоўп i некалькi здаравенных малайцоў ледзь стрымлiвалi публiку, якая намервалася разбiць машынiсту галаву аб топку, мой брат выйшаў на Чок-фарм-роўд, перайшоў дарогу, лавiруючы сярод рою iмклiвых экiпажаў, i, на шчасце, апынуўся адным з першых пры разгроме веласiпеднага магазiна. Пярэдняя шына веласiпеда, якi ён захапiў, лопнула, калi ён выцягваў машыну праз акно, але тым не менш, толькi злёгку паранiўшы кiсць рукi ў сутычцы, ён сеў i паехаў. Шлях па крутым адхоне Хаверсток-Хiла быў завалены перакуленымi экiпажамi, i брат павярнуў на Белсайз-роўд.

Такiм чынам ён выбраўся з ахопленага панiкай горада i к сямi гадзiнам дасягнуў Эджуэра, галодны i знямоглы, але затое значна апярэдзiў паток бежанцаў. Паўз дарогу стаялi мясцовыя жыхары, цiкаўныя i збiтыя з панталыку. Яго абагналi некалькi веласiпедыстаў, некалькi коннiкаў i два аўтамабiлi. За мiлю ад Эджуэра лопнуў вобад кола, ехаць далей было немагчыма. Ён кiнуў веласiпед каля дарогi i пяшком дабраўся да вёскi. На галоўнай вулiцы было адчынена некалькi лавак; жыхары тоўпiлiся на тратуарах, стаялi каля дзвярэй i вокнаў, здзiўлена глядзелi на незвычайнае шэсце бежанцаў, якое толькi яшчэ пачыналася. Брату пашанцавала перакусiць у гасцiнiцы.

Ён хадзiў па Эджуэры, не ведаючы, што рабiць далей. Натоўп бежанцаў усё павялiчваўся. Многiя, як i брат, хацелi б застацца там. Аб марсiянах нiчога новага не паведамлялася.

Дарога ўжо напоўнiлася бежанцамi, але яшчэ прайсцi было можна. Спачатку было больш веласiпедыстаў, затым паявiлiся хуткасныя аўтамабiлi, прыгожыя кебы, каляскi; пыл слупом стаяў на дарозе да самага Сент-Олбенса.

Успомнiўшы, вiдаць, пра сваiх сяброў у Чэлмсфардзе, брат вырашыў прайсцiся цiхiм прасёлкам, якi цягнуўся на ўсход. Калi перад iм вырас плот, брат пералез цераз яго i накiраваўся па сцежцы на паўночны ўсход. Ён прайшоў па некалькiх вёсачках, назваў якiх не ведаў. Зрэдку траплялiся бежанцы. Каля Хай-Барнета, на зарослай травой дарозе, ён сустрэўся з дзвюма жанчынамi, якiя сталi яго спадарожнiцамi. Ён дагнаў iх якраз своечасова, каб памагчы iм.

Пачуўшы крыкi, ён хуценька завярнуў за вугал i ўбачыў двух мужчын, якiя спрабавалi высадзiць жанчын з каляскi; трэцi трымаў за аброць напалоханага понi. Адна з жанчын, невялiкага росту, у белай сукенцы, крычала; другая ж, стройная брунетка, бiла дубцом па твары мужчыну, якi схапiў яе за руку.

Брат iмгненна ацанiў сiтуацыю i з крыкам кiнуўся на дапамогу жанчынам. Адзiн з нападаючых пакiнуў жанчыну i павярнуўся да яго; брат, выдатны баксёр, бачачы, што бойка непазбежная, напаў першы i адным ударам звалiў яго пад калёсы.

Тут было не да рыцарскай ветлiвасцi, i брат, аглушыўшы ўдарам нагi першага, схапiў за каўнер другога нападаючага, якi трымаў за руку маладзейшую жанчыну. Ён пачуў тупат капытоў; дубец слiзгануў па яго твары, i трэцi працiўнiк нанёс яму моцны ўдар у пераносiцу; той, якога ён трымаў за каўнер, вырваўся i кiнуўся ўцякаць па прасёлку ў той бок, адкуль падышоў брат.

Аглушаны ўдарам, брат апынуўся сам-насам з суб'ектам, якi толькi што трымаў понi; каляска аддалялася, вiхляючыся то ў адзiн, то ў другi бок; абедзве жанчыны, павярнуўшыся, сачылi за валтузнёй. Працiўнiк, вялiзны дзяцiна, рыхтаваўся нанесцi другi ўдар, але брат апярэдзiў яго, стукнуўшы ў скiвiцу. Пасля, бачачы, што застаўся адзiн, брат вывернуўся ад удару i пабег па прасёлку следам за каляскай, а за iм гнаўся працiўнiк; другi, якi быў уцёк, спынiўся, павярнуў назад i цяпер бег за iм зводдалеку.

Раптам брат спатыкнуўся i ўпаў; самы блiзкi ад яго працiўнiк спатыкнуўся аб яго i таксама ўпаў; i брат, усхапiўшыся на ногi, зноў апынуўся сам-насам з двума працiўнiкамi. У яго была мала надзеi справiцца з iмi, але ў гэты час стройная брунетка хуценька спынiла понi i падбегла на дапамогу. У яе, як аказалася, быў рэвальвер, але ён ляжаў пад сядзеннем, калi на iх напалi. Яна выстралiла з адлегласцi ў шэсць ярдаў, ледзь не трапiўшы ў брата. Менш храбры грабежнiк пусцiўся ўцякаць, яго калега - за iм, праклiнаючы яго баязлiвасць. Абодва спынiлiся непадалёку на прасёлку каля трэцяга з нападаючых, якi нерухома ляжаў на зямлi.

- Вазьмiце, - прамовiла стройная жанчына, перадаючы брату свой рэвальвер.

- Сядайце ў каляску, - сказаў брат, выцiраючы кроў з рассечанай губы.

Яна моўчкi павярнулася, i яны разам з братам, цяжка дыхаючы, падышлi да жанчыны ў белай сукенцы; жанчына ледзь стрымлiвала напалоханага понi.

Грабежнiкi больш не нападалi. Азiрнуўшыся, брат убачыў, што яны аддаляюцца.

- Я сяду тут, калi можна, - сказаў ён, ускарабкаўшыся на вольнае сядзенне.

Брунетка аглянулася цераз левае плячо.

- Дайце мне лейцы, - сказала яна i сцебанула понi. Праз хвiлiну знiклi за павароткаю.

Такiм чынам, зусiм нечакана брат, задыханы, з рассечанай губою, з апухлым падбародкам i акрываўленымi пальцамi, апынуўся ў калясцы разам з дзвюма жанчынамi на незнаёмай дарозе.

Ён даведаўся, што адна з iх жонка, а другая - малодшая сястра доктара з Стэнмора, якi, вяртаючыся ноччу з Пiннера ад цяжка хворага, пачуў на адной з чыгуначных станцый аб наблiжэннi марсiянаў. Ён паспешна адправiўся дамоў, разбудзiў жанчын - прыслуга ад'ехала ад iх за два днi перад гэтым, упакаваў такую-сякую правiзiю, паклаў, на шчасце для брата майго, свой рэвальвер пад сядзенне i сказаў iм, каб яны ехалi ў Эджуэр i селi там на цягнiк. Сам ён застаўся апавясцiць суседзяў i абяцаў дагнаць жанчын каля паловы пятай ранiцаю. Цяпер ужо каля дзевяцi, а яго ўсё няма. Спынiцца ў Эджуэры яны не маглi з-за наплыву бежанцаў i, такiм чынам, павярнулi на глухую дарогу.

Усё гэта яны расказалi майму брату па дарозе ў Нью-Барнет, дзе i зрабiлi прыпынак. Брат абяцаў не пакiдаць iх, па крайняй меры да таго часу, пакуль яны не вырашаць, як быць далей, цi пакуль iх не дагонiць доктар. Заспакойваючы жанчын, брат запэўнiваў, што ён выдатны стралок, хоць у жыццi не трымаў у руках рэвальвера.

Яны атабарылiся каля дарогi, прыладкаваўшы каля дрэваў понi. Брат расказаў спадарожнiцам пра свае ўцёкi з Лондана i паведамiў iм усё, што чуў пра марсiянаў i iх дзеяннi. Сонца падымалася ўсё вышэй, i неўзабаве жывая гаворка змянiлася марудным чаканнем. Па дарозе прайшло некалькi бежанцаў; ад iх брат даведаўся пра сякiя-такiя навiны, якiя яшчэ больш пацвердзiлi яго перакананне ў грандыёзнасцi бедства i неабходнасцi ўцякаць прэч. Ён сказаў пра гэта сваiм спадарожнiцам.

- У нас ёсць грошы, - сказала маладзейшая дама i тут жа змоўкла.

Яе вочы сустрэлiся з братавымi вачыма, i яна супакоiлася.

- У мяне таксама ёсць грошы, - адказаў брат.

Яна паведамiла, што ў iх ёсць трыццаць фунтаў золатам i адна пяцiфунтавая крэдытка i выказала меркаванне, што яны змогуць сесцi на цягнiк у Сен-Олбенсе цi Нью-Барнэце. Брат лiчыў, што трапiць на цягнiк зусiм немагчыма; ён бачыў, як натоўпы лонданцаў чынiлi асады цягнiкам i прапанаваў прабрацца праз Эсекс да Гарвiча, а там параходам пераправiцца на кантынент.

Мiсiс Элфiнстон - так звалi даму ў белым - не слухала нiякiх довадаў i хацела чакаць свайго Джорджа; але яе залоўка была вельмi спакойная i разважлiвая i ў рэшце рэшт пагадзiлася з маiм братам. Яны паехалi ў Барнет, намерваючыся перасекчы Вялiкую Паўночную дарогу; брат вёў за аброць понi, каб захаваць яго сiлы. Сонца падымалася, i дзень станавiўся вельмi гарачы; бялёсы пясок сляпiў вочы i так нагрэўся пад нагамi, што немагчыма было рухацца наперад. Дрэвы сталi шэрыя ад пылу. Непадалёку ад Барнета пачуўся якiсьцi аддалены гул.

Стала трапляцца больш народу. Бежанцы iшлi змораныя, панурыя, брудныя, неахвотна адказваючы на роспыты. Нейкi чалавек у фраку прайшоў мiма iх, панурыўшы галаву. Яны чулi, як ён гаварыў сам з сабою, i, азiрнуўшыся, убачылi, што адной рукою ён схапiў сябе за валасы, а другою бiў уяўнага ворага. Пасля гэтага прыступу вар'яцтва ён, не азiраючыся, пайшоў далей.

Калi брат i яго спадарожнiцы пад'язджалi да скрыжавання дарог з поўдня Барнета, то ўбачылi ў полi, злева ад дарогi, жанчыну з дзiцем на руках; двое дзяцей плялiся за ёю, а ззаду крочыў муж у бруднай чорнай кашулi, з тоўстай палкаю ў адной руцэ i чамаданам у другой. Потым аднекуль з-за вiлаў, што аддзялялi прасёлак ад вялiкай дарогi, выехала цялежка, у якую быў запрэжаны ўзмылены чорны понi; кiраваў бледны юнак у кацялку, шэрым ад пылу. На цялежцы сядзелi трое дзяўчат, з выгляду фабрычныя работнiцы Iст-Энда, i двое дзяцей.

- Як праехаць на Эджуэр? - спытаў бледны разгублены фурман.

Брат адказаў, што трэба павярнуць налева, i малады чалавек, нават не падзякаваўшы, сцебануў понi.

Брат заўважыў, што будынкi перад iм i фасад тэрасы, якая прымыкала да адной з вiл, што стаялi на другiм баку дарогi, акутаны блакiтнаватай смугой, нiбы iмглою. Мiсiс Элфiнстон раптам ускрыкнула, убачыўшы над дамамi чырвоныя языкi полымя, што ўзляцелi ў ярка-сiняе неба. З хаосу гукаў сталi выдзяляцца галасы, грукат колаў, скрып павозак i дробны стук капытоў. Ярдаў за пяцьдзесят ад скрыжавання вузкая дарога крута загiналася.

- О божа мой! - ускрыкнула мiсiс Элфiнстон. - Куды ж вы нас везяце?

Брат спынiўся.

Вялiкая дарога мела выгляд скразнога шумлiвага людскога патоку, якi iмкнуў на поўнач. Воблака белага пылу, сiяючы ў промнях сонца, падымалася над зямлёю футаў на дваццаць, ахутвала ўсё густой павалокаю i нi на хвiлiну не рассейвалася: конi, пешаходы i калёсы ўсялякiх экiпажаў уздымалi ўсё новыя i новыя клубы.

- Дарогу! - чулiся крыкi. - Дайце дарогу!

Калi наблiжалiся да скрыжавання, iм здавалася, быццам уязджаюць у пылаючы лес; натоўп шумеў, як полымя, а пыл быў пякучы i едкi. Наперадзе гарэла вiла, паддаючы страху, i клубы чорнага дыму слалiся па дарозе.

Мiма прайшлi два мужчыны. Потым якаясьцi жанчына, забруджаная i заплаканая, з цяжкiм пакункам. Невядома чый паляўнiчы сабака, напалоханы i разгублены, зрабiў некалькi кругоў вакол каляскi i збег, калi брат цыкнуў на яго.

Наперадзе, наколькi сягала вока, уся дарога ад Лондана здавалася бурлiвым патокам брудных людзей, якiя штурхалi адзiн аднаго i нiбы кацiлiся памiж двума радамi вiлаў. Каля павароткi дарогi з чорнага людскога месiва выступалi асобныя твары i фiгуры, потым яны праносiлiся мiма i зноў злiвалiся ў скразную масу, амаль пакрытую воблакам пылу.

- Прапусцiце!.. - даносiлiся крыкi. - Дарогу, дарогу!

Рукi тых, хто iшоў ззаду, упiралiся ў пярэднiх. Брат вёў за аброць понi. Падхоплены натоўпам, брат паволi, крок за крокам, прасоўваўся наперад.

У Эджуэры адчувалася хваляванне людзей, у Чок-Фарме была панiка здавалася, што тут чынiцца перасяленне народаў. Цяжка апiсаць гэтыя скопiшчы. Па абочыне дарогi плялiся пешаходы, ратуючыся ад экiпажных калёсаў, сутыкаючыся, спатыкаючыся, падаючы ў канаву.

Павозкi i экiпажы цягнулiся ўшчыльную. Больш шустрыя i нецярплiвыя вырывалiся наперад, прымушаючы пешаходаў цiснуцца да платоў i варотаў вiлаў, якiя стаялi абапал дарогi.

- Хутчэй, хутчэй! - чулiся крыкi. - Дарогу! Яны iдуць!

У адной павозцы стаяў сляпы дзядуля ў мундзiры Армii выратавання. Ён размахваў рукамi са скручанымi пальцамi i крычаў: "Вечнасць, вечнасць!" Ён ахрып, але крычаў так рэзка, што брат яшчэ доўга чуў яго пасля таго, як той схаваўся ў воблаку пылу. Многiя з тых, хто ехаў у экiпажах, без толку сцёбалi коней i лаялi адзiн аднаго; некаторыя сядзелi нерухома, абяздоленыя, разгубленыя; iншыя кусалi рукi ад смагi цi ляжалi ў павозках, бяссiльна выпрастаўшыся. Вочы коней налiлiся кроўю, лейцы былi пакрыты пенаю.

Тут было мноства кебаў, калясак, фургонаў, цялежак, паштовая карэта, павозка зборшчыка смецця з надпiсам "Прыход св. Панкрацiя", вялiкая платформа для дошак, перапоўненая абарванцамi. Кацiлася фура для перавозкi пiва, колы яе былi запырсканы кроўю.

- Дайце дарогу! - раздалiся крыкi. - Дарогу!

- Вечнасць, вечнасць! - даносiлася, як рэха, здалёк.

Тут былi жанчыны, бледныя i сумныя, добра апранутыя, з заплаканымi i зморанымi дзецьмi; дзецi былi ўсе ў пыле, ледзь перастаўлялi ногi. З многiмi жанчынамi iшлi iх мужы, то клапатлiвыя, то зласлiвыя i хмурыя. Тут жа пракладвалi сабе дарогу абарванцы ў выцвiлых цёмных лахманах, з дзiкiмi вачыма; яны гучна крычалi i цынiчна лаялiся. Побач з рослымi рабочымi, якiя энергiчна прабiралiся наперад, цяснiлiся нiкчэмныя растрапаныя людзi, падобныя па вопратцы на клеркаў цi прыказчыкаў; брат убачыў раненага салдата, чыгуначных насiльшчыкаў i якуюсьцi бедную жанчыну ў палiто, накiнутым паверх начной кашулi.

Але, няглядзячы на ўсю разнастайнасць, людзi ў гэтым натоўпе былi нечым падобныя. Усе былi напалоханыя, змучаныя, адчувалася, што ўсiх гонiць страх. Усякi шум наперадзе, на дарозе, спрэчка з-за месца ў павозцы прымушалi ўвесь натоўп паскараць хаду; нават людзi (настолькi напалоханыя i змучаныя, што ў iх падгiналiся каленi), быццам гальванiзаваныя страхам, станавiлiся на iмгненне больш энергiчныя. Гарачыня i пыл стамiлi натоўп. Скура перасохла, губы пачарнелi i патрэскалiся. Усiх мучыла смага, усе стамiлiся, усе выбiлiся з сiлы. Паўсюль чулiся спрэчкi, папрокi, знямоглыя стогны; у большасцi былi хрыплыя i слабыя галасы. Увесь натоўп пастаянна выкрыкваў, як прыпеў:

- Хутчэй, хутчэй! Марсiяне iдуць!

Некаторыя спынялiся i адыходзiлi ў бок ад людскога патоку. Прасёлак, на якiм стаяла каляска, выходзiў на шашу i здаваўся адгалiнаваннем лонданскай дарогi. Яго запаланяў бурны прылiў, натоўп адцясняў сюды больш слабых; пастаяўшы тут i адпачыўшы, яны зноў кiдалiся ў гэты ўдушлiвы паток. Пасярод дарогi ляжаў чалавек з аголенай нагой, перавязанай акрываўленай анучай, i над iм схiлiлiся двое. Шчаслiўчык, у яго знайшлiся сябры.

Маленькi дзядуля, з пастрыжанымi па-ваеннаму вусамi, у брудным чорным фрэнчы, выбраўся, накульгваючы, з той даўкi, сеў на зямлю, зняў чаравiк шкарпэтка была ў крывi, вытрас дробныя каменьчыкi i зноў абуў. Дзяўчынка гадоў васьмi-дзевяцi кiнулася на зямлю каля плота непадалёк ад майго брата i расплакалася:

- Не магу больш iсцi! Не магу!

Брат, ачнуўшыся ад здранцвення, пачаў суцяшаць дзяўчынку, падняў яе i аднёс да мiс Элфiнстон. Дзяўчынка напалохана прыцiхла:

- Элен! - жаласлiва крычала якаясьцi жанчына ў натоўпе. - Элен!

Дзяўчынка раптам вырвалася з рук брата з крыкам: "Мама!"

- Яны iдуць, - сказаў чалавек, якi ехаў верхам на канi па прасёлку.

- Прэч з дарогi, эй вы! - крычаў, прыпадняўшыся на драбiнах, нейкi фурман. Брат убачыў закрытую карэту, якая паварочвала на прасёлак.

Пешаходы расступiлiся, рассоўваючы адзiн аднаго, каб не трапiць пад каня. Брат адвёў понi блiжэй да плота, карэта праехала мiма i спынiлася на павароце. Гэта была карэта з дышлем для пары, але запрэжаны быў толькi адзiн конь.

Брат ледзь убачыў праз воблака пылу, як двое мужчын вынеслi кагосьцi з карэты на белых насiлках i асцярожна паклалi на траву пад прысадамi.

Адзiн з iх падбег да брата.

- Цi ёсць тут дзе-небудзь вада? - спытаў ён. - Ён памiрае, пiць просiць... Гэта лорд Гарык.

- Лорд Гарык? - усклiкнуў брат. - Каронны суддзя?

- Дзе тут вада?

- Можа, у адным з гэтых дамоў ёсць водаправод, - сказаў брат. - У нас вады няма, я баюся запынiць сваiх.

Чалавек пачаў прасоўвацца праз натоўп да варотаў вуглавога дома.

- Наперад! Наперад! - крычалi людзi, напiраючы на яго. - Яны iдуць! Не затрымлiвайце!

Брат убачыў барадатага мужчыну з арлiным профiлем, у руцэ ён трымаў невялiкi сакваяж; сакваяж раскрыўся, з яго пасыпалiся залатыя рэчы, са звонам падаючы на зямлю i коцячыся пад ногi людзей i коней. Барадаты мужчына спынiўся, тупа гледзячы на рассыпанае золата; аглобля кеба стукнула яму ў плячо; ён пахiснуўся, ледзь не трапiўшы пад кола.

- Дарогу! - крычалi яму. - Не спыняйцеся!

Як толькi кеб праехаў, барадаты мужчына кiнуўся на зямлю, працягнуў руку да кучы манет i пачаў соваць iх прыгаршчамi ў кiшэнi. Раптам над iм уздыбiўся конь; мужчына прыўзняўся, але тут жа ўпаў пад капыты.

- Стой! - закрычаў брат i, адштурхнуўшы якуюсьцi жанчыну, кiнуўся наперад, каб схапiць каня за аброць.

Але перш чым брат паспеў гэта зрабiць, пачуўся крык, i скрозь клубы пылу ён убачыў, як кола праехала па спiне таго чалавека. Фурман сцебануў пугаю падбегшага брата. Гул натоўпу аглушыў яго. Няшчасны курчыўся ў пыле сярод залатых манет i не мог падняцца; кола, пераехаўшы цераз яго, пашкодзiла пазваночнiк, i нiжняя частка яго цела была паралiзавана. Брат спрабаваў спынiць наступны экiпаж. Нейкi чалавек верхам на вараным канi захацеў яму памагчы.

- Адцягнiце яго з дарогi! - крыкнуў ён.

Брат схапiў за каўнер упаўшага i пачаў цягнуць яго ў бок, але той усё намагаўся падабраць манеты i моцна бiў брата па руцэ кулаком, напоўненым золатам.

- Не спыняйцеся, праходзьце! - злосна крычалi ззаду. - Дарогу, дарогу!

Пачуўся трэск, i дышаль карэты стукнуўся аб павозку, якую спынiў мужчына на вараным канi. Брат павярнуўся, а чалавек з залатымi манетамi злаўчыўся i ўкусiў яго за руку. Вараны конь шарахнуўся, а конь з павозкай пранесся мiма, ледзь не крануўшы брата капытом. Ён выпусцiў упаўшага i адскочыў убок. Ён бачыў, што злосць змянiлася жахам на твары скурчанага на зямлi няшчаснага; у наступны момант брата адцяснiлi, ён таго чалавека ўжо не бачыў i з цяжкасцю вярнуўся на прасёлак.

Ён убачыў, што мiс Элфiнстон закрыла вочы рукою, а маленькi хлопчык з дзiцячай цiкаўнасцю шырока расплюшчанымi вачамi глядзеў на пыльную чорную кучу пад коламi хуткiх экiпажаў.

- Едзьма назад! - крыкнуў брат i пачаў паварочваць понi. - Нам не прабiцца праз гэта пекла.

Яны праехалi сто ярдаў у адваротным напрамку, пакуль ашалелы натоўп не знiк за паваротам. Праязджаючы мiма канавы, брат убачыў пад плотам мярцвяна-бледны, пакрыты потам, скрыўлены твар памiраючага. Абедзве жанчыны сядзелi моўчкi, iх калацiлi дрыжыкi.