Вайна сусветаў (на белорусском языке)

За паваротам брат спынiўся. Мiс Элфiнстон была вельмi бледная; яе невестка плакала i забылася нават пра свайго Джорджа. Брат таксама быў шакiраваны i разгублены. Крыху ад'ехаўшы ад шашы, ён зразумеў, што другога выйсця няма, як зноў паспрабаваць яе перасекчы. Ён рашуча павярнуўся да мiс Элфiнстон.

- Мы ўсё ж павiнны там праехаць, - сказаў ён i зноў павярнуў понi.

Другi раз за гэты дзень дзяўчына пераканалася, што яшчэ мае сiлы. Брат кiнуўся наперад i спынiў нейкага каня, запрэжанага ў кеб, каб мiс Элфiнстон магла праехаць. Кеб зачапiўся колам i абламаў крыло каляскi. У наступны момант паток падхапiў iх i панёс. Брат, з чырвонымi рубцамi на твары i руках ад бiча фурмана, якi кiраваў кебам, ускочыў у каляску i ўзяў лейцы.

- Цэлься ў чалавека ззаду, - сказаў ён, перадаючы рэвальвер мiс Элфiнстон, - калi ён будзе надта напiраць... Не, цэлься лепш у яго каня.

Ён паспрабаваў праехаць правым краем i перасекчы дарогу. Але не ўдалося, давялося змяшацца з патокам i рухацца па цячэннi. Разам з натоўпам яны пакiнулi Чыпiнг-Барнет i ад'ехалi амаль на мiлю ад цэнтра горада, перш чым iм удалося прабiцца на другi бок дарогi. Вакол быў нечуваны шум, даўка, але ў горадзе i за горадам дарога некалькi разоў разгалiноўвалася, i натоўп крыху паменшаў.

Яны накiравалiся на ўсход праз Хадлi i тут па абодвух баках дарогi ўбачылi мноства людзей, якiя пiлi прама з ракi i бiлiся з-за месца каля вады. Яшчэ далей, з пагорка паблiзу Iст-Барнета, яны бачылi, як удалечынi паволi, без гудкоў, адзiн за адным рухалiся побач два цягнiкi; не толькi вагоны, але нават тэндары з вугалем былi аблеплены народам. Магчыма, гэтыя цягнiкi запаўнялiся пасажырамi яшчэ да Лондана, таму што з-за панiкi пасадка на цэнтральных вакзалах была абсалютна немагчымай.

Неўзабаве яны спынiлiся адпачыць: усе трое стамiлiся ад перажытых хваляванняў. Яны адчувалi першыя прыступы голаду, ноч была халодная, нiхто з iх не адважыўся заснуць. У прыцемках мiма iх стаянкi праходзiлi бежанцы, ратуючыся ад невядомай небяспекi, - яны iшлi ў той бок, адкуль прыехаў брат.

XVII

"ГРАМАВЕРЖАЦ"

Калi б марсiяне хацелi толькi разбурэння, то яны маглi б тады ж, у панядзелак, знiшчыць усё насельнiцтва Лондана, пакуль яно цiха расцякалася па блiжэйшых графствах. Не толькi па дарозе к Барнету, але i па дарозе к Эджуэру i Ўолтхем-Эбi, i на ўсход к Саўсэнду i Шубэрынесу, на поўдзень ад Тэмзы, к Дзiлю i Бродстэрсу iмкнуўся такi ж дзiкi натоўп. Калi б гэтай чэрвеньскай ранiцай хто-небудзь, падняўшыся на паветраным шары ў асляпляльную нябесную сiнь, зiрнуў на Лондан зверху, то яму падалося б, што ўсе паўночныя i ўсходнiя дарогi, якiя разыходзяцца ад гiганцкага клубка вулiцаў, спярэшчаныя чорнымi кропкамi; кожная кропка - гэта чалавек, ахоплены смяртэльным страхам i адчаем. У канцы папярэдняга раздзела я перадаў аповед свайго брата пра дарогу цераз Чыплiнг-Барнет, каб паказаць чытачам, як успрымаў паблiзу гэты рой чорных кропак адзiн з бежанцаў. Нi разу яшчэ за ўсю гiсторыю не рухалася i не пакутавала разам такое мноства людзей. Легендарныя полчышчы готаў i гунаў, вялiзныя орды азiятаў падалiся б толькi кропляю ў гэтым патоку. Гэта быў стыхiйны масавы рух, панiчныя, масавыя ўцёкi, усеагульныя i жахлiвыя, без усялякага парадку, без пэўнай мэты; шэсць мiльёнаў людзей, бяззбройных, без запасаў харчу, iмкнулiся кудысьцi на злом галавы. Гэта было пачаткам падзення цывiлiзацыi, гiбелi чалавецтва.

Прама пад сабою паветраплавальнiк убачыў бы сетку доўгiх шырокiх вулiцаў, дамы, цэрквы, плошчы, скрыжаваннi, сады, ужо бязлюдныя, распасцёртыя, нiбы вялiзная карта, запэцканая ў той частцы, дзе абазначаны паўднёвыя раёны горада. Над Iлiнгам, Рычмандам, Уiмблдонам быццам якоесьцi злавеснае пяро накапала чарнiльныя кляксы. Няспынна, нястрымна кожная клякса пашыралася i расцякалася, распаўзаючыся ва ўсе бакi i хутка перавальваючыся цераз узгоркi ў якi-небудзь адкрыты роў, - так расплываецца чарнiльная пляма на прамакальнай паперы.

Далей, за блакiтнымi ўзгоркамi, што падымаюцца на поўдзень ад ракi, расхаджвалi марсiяне ў сваёй зiхатлiвай бранi, спакойна i метадычна выпускаючы ў той або iншы раён ядавiтае воблака газу; затым яны рассейвалi газ струменямi пары i няспешна займалi заваёваную тэрыторыю. Яны, магчыма, не iмкнулiся ўсё вынiшчыць, хацелi толькi выклiкаць поўную дэмаралiзацыю i, такiм чынам, зламаць усякае супрацiўленне. Яны ўзрывалi парахавыя склады, пераразалi тэлеграфныя правады i псавалi ў розных месцах чыгуначнае палатно. Яны як бы падразалi чалавецтву падкаленную жылу. Вiдаць, яны не спяшалiся пашырыць зону сваiх дзеянняў i ў гэты дзень не пайшлi далей цэнтра Лондана. Магчыма, што значная колькасць лонданскiх жыхароў заставалася ў сваiх дамах у панядзелак ранiцою. Дакладна вядома, што многiя з iх былi задушаны чорным газам.

Да палудня лонданскi Пул меў дзiвоснае вiдовiшча. Параходы i другiя судны яшчэ стаялi там, i за пераезд прапаноўвалiся вялiкiя грошы. Кажуць, што многiя кiдалiся ў ваду да суднаў, iх адштурхоўвалi бусакамi, i яны танулi. Каля гадзiны дня пад аркамi моста Блэкфваер паказалiся тонкiя струменьчыкi чорнага газу. У той жа момант увесь Пул ператварыўся ў арэну страшэннага перапалоху, барацьбы i звалкi; мноства лодак i катэраў стоўпiлася ў паўначнай арцы Моста Таўэр, i матросы i грузчыкi адчайна адбiвалiся ад натоўпу, якi напiраў з берага. Некаторыя нават спускалiся ўнiз па апорах маставых...

Калi праз гадзiну за Вестмiнстэрам паявiўся першы марсiянiн i накiраваўся ўнiз па рэчцы, за Лаймхаўзам плавалi толькi абломкi.

Я ўжо ўспамiнаў пра пяты цылiндр. Шосты ўпаў каля Ўiмблдона. Брат, ахоўваючы сваiх спадарожнiц, якiя спалi ў калясцы на лузе, бачыў зялёную ўспышку агню далёка за пагоркамi. У аўторак, усё яшчэ спадзеючыся выехаць морам, яны прадаўжалi прабiрацца з натоўпам бежанцаў да Колчэстара. Чуткi пра тое, што марсiяне ўжо захапiлi Лондан, пацвердзiлiся. Iх заўважылi каля Хайгента i нават каля Нiсдона. Мой брат убачыў iх толькi на наступны дзень.

Неўзабаве натоўп бежанцаў выгаладаўся, патрэбны былi харчы. Галодныя людзi не цырымонiлiся з чужой маёмасцю. Фермеры вымушаны былi са зброяй у руках абараняць свае жывёльныя двары, гумны i яшчэ не сабраны з палёў ураджай. Некаторыя бежанцы, як i мой брат, павярнулi на ўсход. Былi сярод iх такiя смельчакi, якiя ў пошуку харчу вярталiся назад у бок Лондана. Гэта былi галоўным чынам жыхары паўночных прадмесцяў, якiя ведалi пра чорны газ толькi па чутках. Гаварылi, што каля паловы членаў урада сабралася ў Бiрмiнгеме i што вялiкая колькасць выбуховых рэчываў была падрыхтавана для закладкi аўтаматычных мiн графства Мiдлена.

Брат чуў таксама, што мiдленская чыгуначная кампанiя аднавiла, выправiла пашкоджаннi, прычыненыя ў першы дзень панiкi, i цягнiкi зноў iдуць на поўнач ад Сент-Олбенса, каб паменшыць наплыў бежанцаў у вакольныя графствы. У Чыпiнг-Онгары вiсела аб'ява, што ў паўночных гарадах ёсць вялiкiя запасы мукi i што ў блiжэйшыя суткi хлеб будзе размеркаваны памiж галадаючымi. Але гэта паведамленне вымусiла брата памяняць свой план: яны ўвесь дзень рухалiся на ўсход i нiдзе не бачылi абяцанай раздачы хлеба. Ды i нiхто гэтага не бачыў. Гэтай ноччу на Прымроз-Хiле ўпаў сёмы цылiндр. Ён упаў у час дзяжурства мiс Элфiнстон. Яна дзяжурыла ноччу папераменна з братам i бачыла, як цылiндр падаў.

У сераду, пасля начлегу ў пшанiчным полi, трое бежанцаў дасягнулi Чэлмсфарда, дзе некалькi жыхароў, якiя назвалiся камiтэтам грамадскага харчавання, адабралi ў iх понi i не выдалi нiчога ўзамен, але паабяцалi даць долю пры раздзеле понi на другi дзень. Па чутках, марсiяне былi ўжо каля Эпiнга; гаварылi, што парахавыя заводы ва Ўолтхем-Эбi разбурылiся пры няўдалай спробе ўзарваць аднаго з марсiянаў.

На царкоўных званiцах былi ўстаноўлены вартавыя пасты. Брат, на шчасце, як выяснiлася пазней, вырашыў iсцi пешшу да мора, не чакаючы выдачы харчовых прыпасаў, хоць усе трое былi вельмi галодныя. Апоўднi яны прайшлi цераз Цiлiнгхем, якi здаваўся вымерлым; толькi некалькi марадзёраў мышкавалi па дамах у пошуку яды. За Цiлiнгхемам яны раптам убачылi мора i вялiзнае скопiшча ўсялякiх суднаў на рэйдзе.

Баючыся падымацца ўверх па Тэмзе, маракi накiроўвалiся да берагоў Эсекса - к Гарвiчу, Уолтану i Клэктану, а потым к Фаўлнесу i Шубэры, дзе забiралi на борт пасажыраў. Судны стаялi ў вялiкiм серпападобным залiве, берагi якога гублялiся ў тумане каля Нэйза. Каля самага берага стаялi невялiкiя рыбацкiя шхуны: англiйскiя, шатландскiя, французскiя, галандскiя i шведскiя; паравыя катэры з Тэмзы, яхты, маторныя лодкi; далей вiднелiся больш буйныя судны - вугальшчыкi, грузавыя параходы, пасажырскiя, нафтаналiўныя акiянскiя параходы, стары белы транспарт, прыгожыя, шэрыя з белым, параходы, курсiруючыя памiж Саўгемптанам i Гамбургам. На працягу ўсяго берага да Блэкуотэра тоўпiлiся лодкi - лодачнiкi вялi гандаль з пасажырамi; i так амаль да самага Молдана.

Мiлi за дзве ад берага стаяла бранiраванае судна, амаль поўнасцю пагружанае ў ваду, як падалося брату. Гэта быў мiнаносец "Грамавержац". Iншых ваенных суднаў паблiзу не было, але ўдалечынi, управа, над спакойнай паверхняю мора - у гэты дзень быў мёртвы штыль - змяiўся чорны дымок; гэта браняносцы ламаншскай экскадры, выцягнуўшыся ў доўгую лiнiю супраць вусця Тэмзы, стаялi, падрыхтаваўшыся да бою, i зорка назiралi за пераможным шэсцем марсiянаў, не могучы, аднак, iм перашкодзiць.

Убачыўшы такiм мора, мiс Элфiнстон напалохалася, хоць залоўка i старалася яе падбадзёрыць. Яна нiколi не выязджала з Англii, яна хутчэй пагодзiцца памерцi, чым выехаць на чужбiну. Бядняжка, здаецца, думала, што французы не лепшыя за марсiянаў. У час двухдзённага падарожжа яна часта нервавалася i плакала. Яна хацела вярнуцца ў Стэнмар. Магчыма, у Стэнмары спакойна iх чакае Джордж...

З цяжкасцю ўдалося яе ўгаварыць спусцiцца да берага, дзе брату пашанцавала ўгаварыць некалькiх матросаў на калёсным параходзе з Тэмзы. Яны выслалi лодку i пагадзiлiся на трыццаць шэсць фунтаў за траiх. Параход iшоў, паводле iх слоў, у Остэндзе.

Было ўжо каля дзвюх гадзiн, калi брат i яго спадарожнiцы, заплацiўшы за свае месцы, узышлi на параход. Тут можна было набыць ежу, хоць i па вельмi вялiкай цане; яны вырашылi паабедаць i размясцiцца на носе.

На борт ужо ступiла каля сарака чалавек; многiя ўжо патрацiлi свае апошнiя грошы, каб атрымаць месца; але капiтан стаяў каля Блэкуотэра да пяцi гадзiн, набiраючы новых пасажыраў, пакуль уся палуба не напоўнiлася народам. Ён, магчыма, застаўся б i надалей, каб на поўднi не пачалася кананада. Як бы ў адказ з мiнаносца раздаўся выстрал з невялiкай пушкi i ўзвiлiся сiгнальныя сцяжкi. Клубы дыму вырвалiся з яго труб.

Некаторыя пасажыры запэўнiвалi, што стралянiна даносiцца з Шубэрынеса, пакуль не стала ясна, што кананада наблiжаецца. Далёка на паўднёвым усходзе ў моры паказалiся мачты трох браняносцаў, ахiнутых чорным дымам. Але братаву ўвагу адцягнула аддаленая стральба гармат на поўднi. Яму падалося, што ён убачыў у тумане рухомы слуп дыму.

Параходзiк закруцiў калёсамi i рушыў на ўсход ад доўгай выгнутай лiнii суднаў. Нiзкi бераг Эсекса ўжо апрануўся блакiтнаватаю дымнаю павалокаю, калi паявiўся марсiянiн. Маленькi, ледзь прыкметны на такой адлегласцi, ён наблiжаўся глеiстым берагам з боку Фаўлнеса. Напалоханы капiтан пачаў гучна лаяцца, папракаючы самога сябе за затрымку, i лопасцi калёсаў, здавалася, заразiлiся яго спалохам. Усе пасажыры стаялi каля поручняў i глядзелi на марсiянiна, якi ўзвышаўся над дрэвамi i званiцамi на беразе i рухаўся так, быццам парадыраваў чалавечую паходку.

Гэта быў першы марсiянiн, убачаны братам; брат хутчэй са здзiўленнем, чым са страхам, глядзеў на гэтага тытана, якi асцярожна наблiжаўся да лiнii суднаў i ступаў па вадзе ўсё далей i далей ад берага. Потым - далёка за Краўчам - паявiўся другi марсiянiн, якi крочыў па пералеску; а за iм - яшчэ далей - трэцi, якi быццам крочыў уброд цераз блiскотную глеiстую водмель, якая, здавалася, вiсела памiж Фаўлнесам i Нейзам. Нягледзячы на ўзмоцненае пыхценне машыны i на горы пены за калёсамi, параходзiк вельмi паволi адыходзiў ад бачнай небяспекi.

Зiрнуўшы на паўночны захад, брат заўважыў, што парадак сярод суднаў парушыўся: у панiцы яны заварочвалiся, iшлi наперарэз адно аднаму; параходы давалi свiсткi i выпускалi клубы пары, ветразi паспешна распускалiся, катэры сноўдалi сюды-туды. Захоплены гэтым вiдовiшчам, брат не глядзеў па баках. Нечаканы паварот, зроблены, каб пазбегнуць сутыкнення, скiнуў брата з лаўкi, на якой ён стаяў. Вакол затупалi, закрычалi "ўра", на якое аднекуль слаба адказалi тым жа. У гэты момант судна нахiлiлася, брата адкiнула ўбок.

Ён усхапiўся i ўбачыў за бортам, усяго за якiх-небудзь сто ярдаў ад тонучага параходзiка стальное цела, быццам нарог плуга, якое разрэзала ваду на дзве агромнiстыя пенiстыя хвалi; параходзiк бездапаможна махаў лопасцямi калёсаў па паветры i даваў нахiл амаль да ватэрлiнii.

Вялiзны слуп на iмгненне асляпiў брата. Працёршы вочы, ён убачыў, што вялiзнае судна пранеслася мiма i iдзе да берага. Надводная частка доўгага стальнога корпуса падымалася над вадою, а з дзвюх трубаў вырывалiся iскры i клубы дыму. Гэта быў мiнаносец "Грамавержац", якi спяшаўся на выручку суднам, што знаходзiлiся ў небяспецы.

Ухапiўшыся за поручнi разгайданай палубы, брат адвёў позiрк ад хуткаснага левiяфана i зiрнуў на марсiянаў. Усе трое цяпер сышлiся i стаялi так далёка ў моры, што iх трыножкi былi амаль цалкам пад вадою. Пагружаныя ў ваду, на такой далёкай аддлегласцi яны не здавалiся ўжо страшнымi ў параўнаннi са стальным гiгантам, у кiльватэры якога бездапаможна гойдаўся параходзiк. Марсiяне як быццам са здзiўленнем разглядалi новага працiўнiка. Магчыма, гэты гiгант здаўся iм падобным на самiх. "Грамавержац" iшоў поўным ходам без выстралаў. Магчыма, дзякуючы гэтаму яму i ўдалося падысцi так блiзка да ворага. Марсiяне не ведалi, як быць з iм. Адзiн снарад - i яны ў момант пусцiлi б яго на дно цеплавым промнем.

"Грамавержац" iшоў такiм ходам, што праз хвiлiну ўжо пераадолеў палову адлегласцi памiж параходам i марсiянамi, - чорная пляма, якая хутка памяншаецца на фоне нiзкага берага Эсекса.

Раптам пярэднi марсiянiн апусцiў сваю трубу i швырнуў у мiнаносец хмары чорнага газу. Быццам струмень чарнiла залiў левы борт мiнаносца, чорнае воблака дыму заклубiлася па моры, але мiнаносец праскочыў. Гледачам, якiя назiралi за гэтым супраць сонца з глыбока апушчанага ў ваду параходзiка, здавалася, што мiнаносец знаходзiцца ўжо сярод марсiянаў.

Затым гiганцкiя iх фiгуры раздзялiлiся i пачалi адступаць ад берага, усё вышэй i вышэй вырастаючы над вадою. Адзiн з iх падняў генератар цеплавога промня, накiроўваючы яго пад вуглом унiз; воблака пары паднялося з паверхнi вады ад дотыку цеплавога промня. Ён прайшоў праз стальную браню мiнаносца, як нагрэты жалезны кiй праз аркуш паперы.

Раптам сярод воблака пары блiснула ўспышка, марсiянiн уздрыгнуў i пахiснуўся. Праз секунду залп збiў яго, i смерч з вады i пары ўзляцеў высока ў паветра. Гарматы "Грамавержца" грымелi дружнымi залпамi. Адзiн снарад, узняўшы вадзяны слуп, упаў каля параходзiка, адляцеў рыкашэтам да другiх суднаў, якiя адыходзiлi на поўнач, i раскрышыў рыбацкую шхуну. Але нiхто на гэта не звярнуў увагi. Убачыўшы, што марсiянiн упаў, капiтан на мосцiку гучна крыкнуў, i натоўп пасажыраў на карме падхапiў яго крык. Раптам усе зноў закрычалi: з белага хаосу пары, узнiмаючы хвалi, неслася нешта доўгае, чорнае, ахопленае полымем, з вентыляратамi i трубамi, з якiх шугаў агонь.

Мiнаносец усё яшчэ змагаўся; руль, вiдаць, быў не пашкоджаны, i машыны працавалi. Ён iшоў прама на другога марсiянiна i знаходзiўся за сто ярдаў ад яго, калi той накiраваў на "Грамавержца" цеплавы прамень. Палуба i трубы з грукатам узляцелi ўверх сярод асляпляльнага полымя. Марсiянiн пахiснуўся да выбуху, i праз секунду ахопленыя агнём абломкi судна, якiя ўсё яшчэ неслiся ўперад па iнерцыi, ударылi па марсiянiну i падмялi яго, як папяровую ляльку. Брат мiжвольна выкрыкнуў. Зноў усё знiкла ў хаосе гарачай вады i пары.

- Два! - крыкнуў капiтан.

Усе крычалi, увесь параходзiк ад кармы да носа быў напоўнены радаснымi галасамi, падхопленымi спачатку на адным, а потым на ўсiх суднах i лодках у моры. Пара вiсела над вадой некалькi хвiлiнаў, хаваючы бераг i трэцяга марсiянiна. Параходзiк працягваў круцiць калёсы, адыходзячы з месца бою. Калi пара рассеялася, яе змянiў чорны дым, навiслы хмараю, што нельга было разгледзець нi "Грамавержца", нi трэцяга марсiянiна.

Браняносцы з мора падышлi зусiм блiзка i спынiлiся памiж берагам i параходзiкам.

Невялiкае судна адыходзiла ў мора; браняносцы ж сталi наблiжацца да берага, якi ўсё яшчэ быў закрыты дзiвоснымi завiткамi пары i чорнага газу. Цэлая флатылiя суднаў, ратуючыся, адыходзiла на паўночны ўсход; некалькi рыбацкiх шхунаў плавалi памiж браняносцамi i параходзiкам. Не дайшоўшы да ўжо нiзкага воблака пары i газу, эскадра павярнула на поўнач i знiкла ў чорных прыцемках. Бераг расплываўся, губляючыся ў воблаках, якiя згушчалiся вакол заходзячага сонца.

Раптам з залацiстай iмглы сонечнага заходу данеслiся вiбрыруючыя раскаты гарматаў i паказалiся нейкiя цёмныя рухомыя ценi. Усе кiнулiся да борта, углядваючыся ў асляпляльнае ззянне вячэрняга зарыва, але нiчога нельга было разабраць. Хмара дыму закрыла сонца. Параходзiк, пыхкаючы, адплываў усё далей, i людзi, што былi на iм, так i не ўбачылi, чым закончыўся марскi бой. Сонца схавалася сярод шэрых хмараў; неба пачырванела, затым пацямнела; уверсе блiснула вячэрняя зорка. Было ўжо зусiм цёмна, калi капiтан штосьцi крыкнуў i паказаў удалячынь. Брат пачаў напружана ўглядацца. Нешта ўзляцела ў неба з нетраў туманнага змроку i коса паднялося ўверх, хутка рухаючыся ў водблiску зарнiцы над хмарамi на заходнiм небасхiле; штосьцi плоскае, шырокае, агромнiстае, апiсваючы вялiкую дугу i знiжаючыся, знiкла ў таямнiчых прыцемках ночы. Над зямлёю слiзгануў злавесны цень.

Кнiга другая

ЗЯМЛЯ ПАД УЛАДАЮ МАРСIЯНАЎ

I

ПАД ПЯТОЮ

У першай кнiзе я моцна адхiлiўся ўбок ад сваiх асабiстых здарэнняў, расказваючы пра братавы вандроўкi. Пакуль разыгрывалiся падзеi, апiсаныя ў двух апошнiх раздзелах, мы са святаром сядзелi ў пустым доме ў Галiфордзе, дзе схавалiся, ратуючыся ад чорнага газу. З гэтага моманту я i буду працягваць свой аповед. Мы заставалiся там усю ноч з нядзелi на панядзелак i ўвесь наступны дзень, дзень панiкi, на маленькiм астраўку дзённага святла, адрэзаныя ад астатняга свету чорным газам. Гэтыя два днi мы мучылiся ад бяздзеяння.

Я непакоiўся за жонку. Я ўяўляў яе ў Лезерхэдзе; магчыма, яна напалоханая, у небяспецы i ўпэўненая, што мяне ўжо няма сярод жывых. Я хадзiў з пакоя ў пакой, уздрыгваючы пры думцы аб тым, што можа здарыцца з ёю ў час маёй адсутнасцi. Я не сумняваўся ў мужнасцi свайго стрыечнага брата, але ён быў не з тых, якiя хутка заўважаюць небяспеку i дзейнiчаюць без прамаруджвання. Тут патрэбна была не храбрасць, а абачлiвасць. Адзiнай уцехай для мяне было тое, што марсiяне рухалiся да Лондана, аддаляючыся ад Лезерхэда. Такая трывога выбiвае чалавека з сiлы. Я вельмi стамiўся, i мяне раздражнялi пастаянныя выкрыкi святара i яго эгаiстычны адчай. Пасля некалькiх безвынiковых спробаў яго абразумiць, я пайшоў у адзiн з пакояў, безумоўна, класны, дзе знаходзiлiся глобусы, мадэлi i сшыткi. Калi ён прабраўся за мною туды, я палез на гарышча i запёрся там у каморцы; мне хацелася застацца адзiн на адзiн са сваiм горам.

На працягу гэтага дня i наступнага мы былi безнадзейна адрэзаны ад свету чорным газам. У нядзелю вечарам мы заўважылi прыкметы людзей у суседнiм доме: нейчы твар у вакне, святло, дзвярны стук. Не ведаю, што гэта былi за людзi i што сталася з iмi. На другi дзень мы iх больш не бачылi. Чорны газ у панядзелак ранiцаю спаўзаў да ракi, падбiраючыся ўсё блiжэй i блiжэй да нас, i ўрэшце заклубiўся па дарозе перад самым домам, дзе мы хавалiся.

Апоўднi ў полi паявiўся марсiянiн, якi выпускаў з нейкай прылады струмень гарачай пары, што са свiстам стукалася аб сцены, разбiваючы аконныя шыбы, i апякла руку святару, калi той выбег на дарогу з пакоя. Крыху счакаўшы, мы пракралiся ў адсырэлыя ад пары пакоi i зноў выглянулi на вулiцу; уся зямля к поўначы была быццам запарушана чорным снегам. Зiрнуўшы на далiну ракi, мы вельмi здзiвiлiся: чорныя спаленыя лугi мелi нейкае дзiўнае чырванаватае адценне.

Мы не адразу здагадалiся, наколькi гэта мяняла наша становiшча, мы бачылi толькi, што няма чаго баяцца чорнага газу. Нарэшце я зразумеў, што мы вольныя i можам пайсцi, што дарога да выратавання адкрыта. Я зноў захацеў дзейнiчаць. Але святар быў, як i раней, у стане апатыi.

- Мы тут у поўнай бяспецы, - паўтараў ён, - у поўнай бяспецы.

Я вырашыў пакiнуць яго (о, каб я гэта зрабiў!) i пачаў запасацца правiянтам i пiццём, помнячы настаўленнi артылерыста. Я знайшоў алей i кусок тканiны, каб перавязаць свае апёкi, захапiў капялюш i куфайку, якiя знайшлiся ў спальнi. Калi святар зразумеў, што я вырашыў пайсцi адзiн, ён таксама пачаў збiрацца. Нам нiбы нiчога не пагражала, i мы адправiлiся па пачарнелай дарозе на Сэнбэры. Паводле маiх разлiкаў, было каля пяцi гадзiн вечара.

У Сэнбэры i на дарозе валялiся скурчаныя трупы людзей i коней, перакуленыя павозкi i параскiданая паклажа; усё было пакрыта слоем чорнага пылу. Гэта вугальна-чорнае покрыва напамiнала мне ўсё тое, што я чытаў пра разбурэнне Пампеi. Мы паспяхова дайшлi да Хэмптан-Корт, здзiўленыя незвычайным выглядам мясцовасцi; у Хэмптан-Корт мы з радасцю ўбачылi кусочак зямлi, уцалелай ад смертаноснай лавiны. Мы прайшлi праз Башы-парк, дзе пад каштанамi блукалi ланi; удалечынi некалькi мужчын i жанчын спяшалiся к Хэмптану. Нарэшце мы дабралiся да Туiкенхэма. Тут упершыню мы сустрэлi людзей.

Удалечынi за Хэмам i Пiтэрсхэмам усё яшчэ гарэлi лясы. Туiкенхэм пазбегнуў цеплавых промняў i чорнага газу, i там траплялiся людзi, але нiхто не мог паведамiць нам нiчога новага. Амаль усе яны, як i мы, спяшалiся далей, карыстаючыся зацiшкам. Мне падалося, што дзе-нiдзе ў дамах яшчэ заставалiся жыхары, вiдаць, вельмi напалоханыя, каб уцякаць. I тут, на дарозе, вiдаць былi сляды панiчных уцёкаў. Мне добра запомнiлiся тры паламаныя веласiпеды, якiя ляжалi ў кучы: яны былi ўцiснуты ў грунт праехаўшымi калёсамi. Мы перайшлi Рычмандскi мост каля паловы дзевятай. Спяшалiся, каб хутчэй мiнуць адкрыты мост, але я ўсё ж заўважыў чырвоныя груды ў некалькi футаў шырынёй; яны плылi з цячэннем унiз. Я не ведаў, што гэта такое, - мне не было калi разглядаць; я даў iм страшнае вытлумачэнне, хоць для гэтага не было нiякiх падставаў. Тут, у бок Сэрэя, таксама ляжаў чорны пыл, якi быў нядаўна газам, i валялiся трупы, асаблiва многа каля дарогi на станцыю. Марсiянаў мы не бачылi, пакуль не падышлi да Барнса.

Селiшча здавалася пакiнутым; мы ўбачылi там трох чалавек, якiя беглi па завулку да ракi. На вяршынi пагорка гарэў Рычманд; за Рычмандам слядоў чорнага газу не было вiдаць.

Калi мы наблiжалiся да К'ю, мiма нас прабегла некалькi чалавек i над дахамi дамоў - ярдаў за сто ад нас - паказалася верхняя частка баявой машыны марсiянiна. Варта было марсiянiну глянуць унiз - i мы б загiнулi. Мы здранцвелi ад страху, потым кiнулiся ўбок i схавалiся ў нейкiм хляве. Святар прысеў на зямлю, усхлiпваючы i адмаўляючыся iсцi далей.

Але я вырашыў усё ж дабрацца да Лезерхэда i з наступленнем цемнаты рушыць далей. Я прабраўся праз кустоўе, прайшоў мiма вялiкага дома з прыбудоўкамi i выйшаў на дарогу на К'ю. Святара я пакiнуў у гумне, але ён неўзабаве дагнаў мяне.

Цяжка сабе ўявiць што-небудзь больш неразумнае, чым гэта спроба. Было вiдавочна, што мы акружаны марсiянамi. Ледзь святар дагнаў мяне, як мы зноў убачылi ўдалечынi, за палямi, што цягнулiся да К'ю-Лоджа, баявы трыножак, магчыма, той самы, а можа, i другi. Чатыры цi пяць маленькiх чорных фiгурак беглi ад яго па шэра-зялёным полi: вiдаць, марсiянiн даганяў iх. За тры крокi ён iх дагнаў; яны пабеглi з-пад яго ног у розныя бакi па радыусах. Марсiянiн не пусцiў у ход цеплавы прамень i не знiшчыў iх. Ён проста падабраў iх усiх у вялiкую металiчную карзiну, што вiсела ззаду.

Мне ўпершыню прыйшло ў галаву, што марсiяне ўвогуле не хочуць знiшчаць людзей, а хочуць выкарыстаць пераможанае чалавецтва ў iншых мэтах. З хвiлiну мы стаялi, ахопленыя страхам; пасля павярнулi назад i праз вароты пракралiся ў абведзены сцяною сад, запаўзлi ў нейкую яму, ледзь асмельваючыся перашэптвацца адзiн з адным, i ляжалi там, пакуль на небе не блiснулi зоры.

Было, па ўсёй верагоднасцi, каля адзiнаццацi гадзiн вечара, калi мы вырашылi паўтарыць нашу спробу i пайшлi ўжо не па дарозе, а палямi, узбоч агароджы, узiраючыся ў цемру (я налева, святар направа), цi няма марсiянаў, якiя, здавалася, усе сабралiся вакол нас. У адным месцы мы ўбачылi пачарнелую, абпаленую пляцоўку, ужо астылую i пакрытую попелам, з цэлаю кучаю трупаў, абгарэлых i знявечаных, уцалелi толькi ногi i абутак. Тут жа валялiся конскiя тушы, на адлегласцi, можа быць, пяцiдзесяцi футаў ад чатырох разарваных пушак з разбiтымi лафетамi.

Паселiшча Шын, вiдаць, не абстрэльвалася, але было пустое i цiхае. Трупаў тут больш не было; але ж ноч была настолькi цёмная, што мы не маглi разгледзець нават бакавых вулiц. У Шыне мой спадарожнiк пачаў скардзiцца на слабасць i смагу, i мы вырашылi зайсцi ў адзiн з дамоў.

Першы дом, у якi мы пранiклi праз вакно, аказаўся невялiкаю вiлай з напалову сарваным дахам; я не мог знайсцi там нiчога паесцi, акрамя куска заплесневелага сыру. Затое там была вада i можна было напiцца; на вочы мне трапiла сякера, i я захапiў яе, яна, можа, прыдасца нам пры ўзломе другога дома.

Мы падышлi да таго месца, дзе дарога паварочвае на Мортлейк. Тут сярод абнесенага сцяною саду стаяў белы дом; у кладоўцы мы знайшлi запас прадуктаў: два боханы хлеба, кусок сырога мяса i паўшынкi. Я пералiчваю ўсё гэта так падрабязна таму, што ў прамежку двух наступных тыдняў нам давялося карыстацца гэтым запасам. На палiцах мы знайшлi бутэлькi з пiвам, два мяшкi фасолi i пучок салаты. Кладоўка выходзiла ў памяшканне для мыцця пасуды, дзе ляжалi дровы i стаяў буфет. У буфеце мы знайшлi амаль дзюжыну бургундскага, мясныя i рыбныя кансервы i дзве бляшанкi з бiсквiтам.

Мы сядзелi ў цёмнай кухнi, бо баялiся запалiць агонь, елi хлеб з вяндлiнаю i пiлi з адной бутэлькi. Святар, гэткi ж пужлiвы i неспакойны, чамусьцi стаяў за тое, каб хутчэй iсцi, i я ледзь угаварыў яго падмацавацца. Ды тут адбылася падзея, якая ператварыла нас у палонных.

- Вiдаць, да апоўначы яшчэ далёка, - сказаў я, i тут раптам блiснула асляпляльнае зялёнае святло. Уся кухня асвяцiлася на iмгненне зялёным бляскам. Пасля пачуўся такi ўдар, якога я нiколi не чуў, нi раней, нi пасля. Пачуўся звон разбiтага шкла, грукат каменнай кладкi, пасыпалася тынкоўка, разбiваючыся на дробныя кускi аб нашы галовы. Я павалiўся на падлогу, стукнуўшыся аб выступ печы, i ляжаў аглушаны. Святар гаварыў, што я доўга быў у непрытомнасцi. Калi я апрытомнеў, вакол зноў было цёмна i святар пырскаў на мяне вадою; яго твар быў мокры ад крывi, якая, як я потым разгледзеў, цякла з рассечанага лба.

На працягу некалькiх хвiлiн я не мог уцямiць, што здарылася. Нарэшце памяць мала-памалу вярнулася да мяне. Я адчуў на вiску боль.

- Вам лепш? - шэптам спытаў святар.

Я не адразу адказаў яму. Потым прыўзняўся i сеў.

- Не рухайцеся, - сказаў ён, - падлога засеяна асколкамi пасуды з буфета. Вы можаце рухацца бясшумна, яны зусiм побач.

Мы сядзелi так цiха, што кожны слухаў дыханне другога. Магiльная цiшыня; толькi раз аднекуль упаў не то кусок тынкоўкi, не то цаглiна.

Звонку, дзесьцi блiзка чулася металiчнае пастукванне.

- Чуеце? - сказаў святар, калi гук паўтарыўся.

- Так, - адказаў я. - Але што гэта такое?

- Марсiянiн! - прашаптаў святар.

Я зноў прыслухаўся.

- Гэта быў не цеплавы прамень, - сказаў я i падумаў, што адзiн з баявых трыножкаў трапiў на дом. На маiх вачах трыножак наляцеў на царкву ў Шэпертоне.

Чакаючы, што будзе далей, мы прасядзелi нерухома каля трох гадзiн, пакуль не развiднела. Нарэшце святло пранiкла да нас, але не праз акно, якое заставалася цёмным, а праз трохвугольную адтулiну ў сцяне ззаду, памiж бэлькай i кучай цаглiн, якiя абсыпалiся. У шэрым ранiшнiм змроку мы ўпершыню разгледзелi кухню.

Акно было завалена рыхлай зямлёю, якая насыпалася на стол, дзе мы вячэралi, i пакрывала падлогу. Звонку зямля была ўзрыхлена i, вiдаць, засыпала дом. У верхняй частцы ваконнай рамы вiдаць была скурожаная дажджавая труба. Падлога была засыпана металiчнымi абломкамi. Канец кухнi, блiжэйшы да жылых пакояў, асеў, i калi развiднела, нам стала ясна, што большая частка дома разбурана. Рэзкiм кантрастам з гэтымi развалiнамi была чысценькая кухонная шафа, пафарбаваная ў бледна-зялёны колер, шпалеры ў белых i блакiтных квадратах i дзве размаляваныя карцiнкi на сцяне.

Калi зусiм развiднела, мы праз шчылiну ўбачылi марсiянiна, якi стаяў, як я потым зразумеў, на варце над яшчэ не астылым цылiндрам. Мы асцярожна папаўзлi з зацемненай кухнi ў цёмнае памяшканне для мыцця посуду.

Раптам я зразумеў, што здарылася.

- Пяты цылiндр, - прашаптаў я, - пяты выстрал з Марса трапiў у гэты дом i пахаваў нас пад развалiнамi!

Святар доўга маўчаў, потым прашаптаў:

- Божа, памiлуй нас!

I пачаў штосьцi мармытаць сам сабе.

Было цiха, мы сядзелi, затаiўшыся ў пасудамыйцы. Я баяўся нават дыхнуць i затаiўся, пiльна ўглядаючыся на слаба асветлены чатырохвугольнiк кухонных дзвярэй. Я ледзь мог разгледзець твар святара - няясную акругласць, яго каўнерык i манжэты. Звонку пачуўся звон металу, потым рэзкi свiст i шыпенне, нiбы ў паравой машыны. Усе гэтыя загадкавыя для нас гукi чулiся бесперапынна, з кожным разам узмацняючыся i нарастаючы. Раптам пачуўся нейкi мерны дрыжачы гук, ад якога ўсё навокал задрыжала i пасуда ў буфеце зазвiнела. Святло змеркла, i кухонныя дзверы сталi зусiм цёмныя. Так мы сядзелi гадзiнамi, маўклiвыя, дрыжалi, пакуль нарэшце не заснулi ад стомы...

Я прачнуўся, адчуваючы моцны голад. Магчыма, мы праспалi большую частку дня. Голад надаў мне рашучасцi. Я сказаў святару, што адпраўляюся на пошукi ежы, i папоўз у бок кладоўкi. Ён нiчога не адказаў, але як толькi пачуў, што я пачаў есцi, таксама прыпоўз да мяне.

II

У РАЗБУРАНЫМ ДОМЕ

Наеўшыся, мы папаўзлi назад у пасудамыйку, дзе я, вiдаць, зноў задрамаў, а прачнуўшыся, высветлiў, што адзiн. Вiбрыруючы гул прадаўжаўся, не аслабяваючы, з раздражняльнай упартасцю. Я некалькi разоў шэптам паклiкаў святара, потым папоўз да дзвярэй кухнi. У дзённым святле я ўбачыў святара ў другiм канцы пакоя: ён ляжаў каля трохвугольнай адтулiны, якая выходзiла на двор, да марсiянаў. Яго плечы былi прыўзнятыя, галавы не было вiдаць.

Шум быў, як у паравозным дэпо, i ўвесь дом хадзiў ходырам ад яго. Праз адтулiну ў сцяне я бачыў вяршыню дрэва, асветленую сонцам, i палоску яснага блакiтнага вячэрняга неба. З хвiлiну я глядзеў на святара, пасля падкраўся блiжэй, асцярожна пераступаючы цераз асколкi шкла i чарапкi.

Я крануў святара за нагу. Ён так уздрыгнуў, што ад вонкавай тынкоўкi з трэскам адвалiўся вялiкi кусок. Я схапiў святара за руку, баючыся, што ён закрычыць, i мы абодва затаiлiся. Пасля я павярнуўся паглядзець, што засталося ад нашага сховiшча. Абваленая тынкоўка ўтварыла новую адтулiну ў сцяне; асцярожна ўскарабкаўшыся на бэльку, я выглянуў - ледзь пазнаў прыгарадную дарогу, так усё навокал змянiлася.

Пяты цылiндр трапiў, вiдаць, у той дом, куды мы заходзiлi спачатку. Забудова зусiм знiкла, ператварылася ў пыл i разляцелася. Цылiндр ляжаў глыбока ў зямлi, у яме, больш шырокай, чым яма каля Ўокiнга, у якую я ў свой час зазiраў. Зямля навокал нiбы распляскалася ад страшэннага ўдару ("распляскалася" - самае ўдалае слова) i засыпала суседнiя дамы; такою ж была б карцiна, калi б стукнулi малатком па гразi. Наш дом завалiўся назад; пярэдняя частка была разбурана дарэшты. Кухня i пасудамыйка ўцалелi нейкiм цудам i былi засыпаны тонамi зямлi i смецця з усiх бакоў, акрамя аднаго, якi быў звернуты да цылiндра. Мы вiселi на краi вялiзнай ямы, дзе працавалi марсiяне. Цяжкiя стукi чулiся, вiдаць, ззаду нас; ярка-зялёная пара ўздымалася з ямы i ахутвала шэранню нашу адтулiну.

Цылiндр быў ужо адкрыты, а ў дальнiм канцы ямы, сярод вырваных i засыпаных пяском кустоў, стаяў пусты баявы трыножак - агромнiсты металiчны каркас, якi рэзка выступаў на фоне вячэрняга неба. Я пачаў сваё апiсанне з ямы i цылiндра, хоць у першую хвiлiну мая ўвага была адцягнута дзiвоснай блiскотнай машынаю, якая капала зямлю, i дзiўнымi непаваротлiвымi iстотамi, якiя няўклюдна кешкалiся каля яе ў рыхлай зямлi.

Мяне перш за ўсё зацiкавiў гэты механiзм. Гэта была адна з тых складаных машын, якiя назвалi пасля мнагарукiмi i вывучэнне якiх дало такi магутны штуршок тэхнiчным вынаходнiцтвам. На першы погляд яна была падобна на металiчнага павука з пяццю суставачнымi рухомымi лапамi i з мноствам суставачных рычагоў i хапальных шчупальцаў вакол корпуса. Большая частка рук гэтай машыны была ўцягнута, але трыма доўгiмi шчупальцамi яна схоплiвала металiчныя палкi, кii i лiсты - вiдаць, аблiцоўку бранi цылiндра. Машына выцягвала, падымала i складвала ўсё гэта на роўную пляцоўку за ямаю.

Усе рухi былi настолькi хуткiя, складаныя i дасканальныя, што спярша я нават не палiчыў яе за машыну, нягледзячы на металiчны бляск. Баявыя трыножкi былi таксама надзiва дасканалыя i здавалiся жывымi, аднак яны былi нiшто ў параўнаннi з гэтай. Людзi, якiя ведалi гэтыя машыны толькi па малюнках цi па няпоўных аповедах вiдавочцаў, наўрад цi змогуць уявiць сабе гэтыя амаль жывыя механiзмы.

Я нагадаў iлюстрацыю ў брашуры, якая давала падрабязнае апiсанне вайны. Мастак, вiдаць, вельмi павярхоўна азнаёмiўся з адной з баявых машын. Ён падаў iх у выглядзе непаваротлiвых нахiльных трыножкаў, пазбаўленых гнуткасцi i лёгкасцi, з аднастайнымi дзеяннямi. Брашура з гэтымi iлюстрацыямi нарабiла шмат шуму, але я ўспамiнаю пра iх толькi для таго, каб чытачы не атрымалi недакладнага ўяўлення.

Iлюстрацыi былi не больш падобныя на тых марсiянаў, якiх я бачыў, чым васковая лялька на чалавека. Па-мойму, гэтыя малюнкi толькi сапсавалi гэту брашуру.

Як я ўжо казаў, мнагарукая машына спярша падалася мне не машынаю, а нейкаю iстотаю накшталт краба з блiскотнаю абалонкаю; цела марсiянiна, тонкiя шчупальцы якога рэгулявалi ўвесь рух машыны, я ўспрыняў за нешта падобнае да мазгавога прыдатка. Затым я заўважыў тое самае шэравата-бледнае скураное блiскотнае покрыва на iншых целах, якiя кешкалiся вакол, i разгадаў таямнiцу неверагоднага механiзма. Пасля гэтага я ўсю сваю ўвагу звярнуў на жывых, сапраўдных марсiянаў. Я ўжо мiмалётна бачыў iх, але цяпер агiда не перашкаджала маiм назiранням, акрамя таго, я назiраў за iмi з-за прыкрыцця, а не так, як у момант спешных уцёкаў.

Цяпер я разгледзеў, што ў гэтых iстотах не было нiчога зямнога. Гэта былi вялiкiя круглыя целы, хутчэй галовы, каля чатырох футаў у дыяметры, з нейкiм падабенствам твару. На гэтых тварах не было ноздраў (марсiяне, здаецца, не мелi органаў нюху), толькi два вялiкiя цёмныя вокi i нешта накшталт мясiстай дзюбы пад iмi. Ззаду на гэтай галаве або целе (я, праўда, не ведаю, як гэта назваць) знаходзiлася тугая перапонка, якая адпавядала (гэта выявiлi пазней) нашаму вуху, хоць яна, магчыма, была непатрэбнаю ў нашай згушчанай атмасферы. Каля рота тырчалi шаснаццаць тонкiх, падобных на бiчы, шчупальцаў, падзеленых на два пучкi - па восем шчупальцаў у кожным. Гэтыя пучкi вядомы анатам прафесар Хоўс даволi ўдала назваў рукамi. Калi я ўпершыню ўбачыў марсiянаў, мне падалося, што яны старалiся абапiрацца на гэтыя рукi, але, вiдаць, iм перашкаджала вага цела, якая ў зямных умовах павялiчвалася. Можна меркаваць, што на Марсе яны даволi лёгка перамяшчаюцца пры дапамозе гэтых шчупальцаў.