Гамбрынус

I

Так называлася піўная ў бойкім партовым горадзе на поўдні Расіі. Хоць яна і месцілася на адной з самых людных вуліц, знайсці яе было досыць цяжка з прычыны яе падземнага размяшчэння. Часта наведвальнік, нават блізка знаёмы і добра прыняты ў Гамбрынусе, умудраўся мінуць гэтую надзвычайную ўстанову і, толькі прайшоўшы дзве-тры крамы, вяртаўся назад.

Шыльды зусім не было. Проста з тратуара заходзілі ў вузкія, заўсёды адчыненыя дзверы. Ад іх вялі ўніз гэткія ж вузкія сходы ў дваццаць каменных прыступак, абабітых і скрыўленых многімі мільёнамі цяжкіх ботаў. Над сходамі ў міжваконні красаваўся гарэльефны размаляваны вобраз славутага апекуна піўной справы, караля Гамбрынуса, велічынёю прыблізна ў два чалавечыя росты. Гэты скульптурны твор быў напэўна першай працай пачынаючага аматара і выглядаў груба выкананым з акамянелых кавалкаў наздраватай губкі, але чырвоны камзол, гарнастаевая мантыя, залатая карона і высока ўзняты куфаль, з якога сцякала белая пена, не пакідалі ніякага сумнення, што перад наведвальнікам — сам вялікі патрон піваварэння.

Піўная мела дзве доўгія, але надзвычай нізкія скляпеністыя залы. 3 каменных сцен заўсёды сачылася, збягаючы струменьчыкамі, падземная вадзіца і зіхацела ў агні газавых ражкоў, якія гарэлі дзень і ноч, таму што ў піўной вокнаў зусім не было. Але на скляпеннях можна было яшчэ досыць выразна разабраць сляды займальнага насценнага жывапісу. На гэтым жа малюнку балявала вялікая кампанія нямецкіх малойчыкаў у паляўнічых зялёных куртках, у капелюшах з цецеруковымі пёрамі, са стрэльбамі за плячыма. Усе яны, павярнуўшыся тварам да піўной залы і выставіўшы куфлі, віталі публіку, а двое пры гэтым яшчэ абдымалі за талію дзвюх дзябёлых паненак, служанак пры вясковай карчме, а магчыма дачок шаноўнага фермера. На другой сцяне быў намаляваны вялікасвецкі пікнік часоў першай паловы XVIII стагоддзя; графіні і віканты ў напудраных парыках манерна весяляцца на зялёным лузе з ягняткамі, а побач, пад разложыстымі вербамі,— ставок з лебедзямі, якіх грацыёзна кормяць кавалеры і дамы, што сядзяць у нейкай залатой шкарлупіне. На другім малюнку была хахлацкая хата і сям’я шчаслівых маларасіян, якія скачуць гапака са штофамі ў руках. Яшчэ далей красавалася вялікая бочка, і на ёй, увітыя вінаградам і лісцем хмелю, два агідна тоўстыя амуры з чырвонымі тварамі, тлустымі губамі і бессаромна маслянымі вачыма чокаюцца плоскімі келіхамі. У другой зале, аддзеленай ад першай паўкруглай аркай, ішлі малюнкі з жыцця жаб: жабы п’юць піва ў зялёным балоце, жабы палююць на стракоз сярод густога чароту, грае струнны квартэт, б’юцца на шпагах і г. д. Відаць, сцены размалёўваў замежны майстар.

Замест сталоў былі расстаўлены на падлозе, густа пасыпанай пілавіннем, цяжкія дубовыя бочкі: замест крэслаў — невялікія бочачкі. Направа ад уваходу ўзвышалася невялікая эстрада, а на ёй стаяла піяніна. Тут кожны вечар, ужо шмат год запар, граў на скрыпцы для пацехі і забавы гасцей музыкант Сашка — яўрэй, лагодны, вясёлы, п’яны, лысы чалавек, з выглядам аблезлай малпы, няпэўнага ўзросту. Міналі гады, мяняліся лакеі ў скураных нарукаўніках, мяняліся пастаўшчыкі і развозчыкі піва, мяняліся самі гаспадары піўной, а Сашка нязменна кожны вечар к шасці гадзінам ужо сядзеў на сваёй эстрадзе са скрыпкай у руках з маленькім беленькім сабачкам на каленях, а каля гадзіны ночы пакідаў Гамбрынус у суправаджэнні той жа сучкі Белачкі, ледзьве трымаючыся на нагах ад выпітага піва.

Між іншым, была ў Гамбрынусе і другая нязменная асоба — буфетчыца пані Іванова — гладкая, бяскроўная, старая жанчына, якая ад бесперапыннай седні ў сырым піўным сутарэнні нагадвала бледных лянівых рыб, што насялялі глыбіні марскіх пячор. Як капітан карабля з рубкі, яна з вышыні сваёй буфетнай стойкі маўкліва распараджалася абслугай і ўвёсь час курыла, трымаючы папяросу ў правым кутку рота ды жмурачы ад дыму правае вока. Голас яе рэдка каму ўдавалася пачуць, а на паклоны яна адказвала заўсёды аднолькавай халоднай усмешкай.

II

Вялізны порт, адзін з самых вялікіх гандлёвых портаў свету, заўсёды быў повен суднаў. У яго заходзілі цёмна-ржавыя гіганцкія браняносцы. У ім грузіліся, ідучы на Далёкі Усход, жоўтыя таўстатрубыя параходы Добраахвотнага флоту, якія паглыналі штодзень доўгія цягнікі з таварамі або тысячы арыштантаў. Увесну і ўвосень тут развяваліся сотні сцягоў з усіх канцоў зямнога шара, і з раніцы да вечара чуваць была каманда і лаянка на самых розных мовах. Ад суднаў да незлічоных пакгаузаў і назад па хісткіх сходнях снавалі грузчыкі: рускія басякі, абадраныя, амаль голыя, з п’янымі, апухлымі тварамі, смуглявыя туркі ў брудных чалмах і ў шырокіх да каленяў, але абцягнутых вакол галёнкі шараварах, прысадзістыя мускулістыя персы, з валасамі і пазногцямі, пафарбаванымі хной у вогненна-моркаўны колер. Часта ў порт заходзілі зводдаль чароўныя дзвюх- і трохмачтавыя італьянскія шхуны са сваімі правільнымі паверхамі ветразяў — чыстых, белых і пругкіх, як грудзі ў маладых жанчын; паказваючыся з-за маяка, гэтыя стройныя караблі ўяўляліся — асабліва ў ясныя вясновыя ранкі — цудоўнымі белымі зданямі, што плывуць не па вадзе, а ў паветры, вышэй небасхілу. Тут месяцамі гойдаліся ў брудна-зялёнай партовай вадзе, сярод смецця, шкарлупіння ад яек, кавуновых корак і чародак белых марскіх чаек, высакаверхія анаталійскія качэрмы і трапезондскія фялюгі, нязвыкла размаляваныя, з дзівоснаю разьбою і арнаментамі. Сюды зрэдку заплывалі і нейкія дзіўныя вузкія судны, пад чорнымі прасмоленымі ветразямі, з бруднай анучай замест сцяга; абмінуўшы мол і ледзь-ледзь не чыркануўшы аб яго бартом, такое судна, моцна нахіліўшыся на бок і не сцішаючы ходу, залятала ў любую гавань, прыставала сярод рознамоўнай лаянкі, кляцьбы і пагроз да першага зручнага мола, дзе матросы яго,— зусім голыя бронзавыя маленькія людзі,— абзываючыся гартанным клекатаннем, з неверагоднай хуткасцю спускалі падраныя ветразі, і вокамгненна бруднае, таямнічае судна рабілася, як мёртвае. I гэтак жа загадкава, цёмнаю ноччу, не запальваючы агнёў, яно ціха знікала з порта. Увесь заліў па начах кішэў лёгкімі лодачкамі кантрабандыстаў. Тутэйшыя і далёкія рыбакі прывозілі ў горад рыбу: увесну — поўныя баркасы дробнай камсы, улетку — пачварную камбалу, увосень — макрэль, тлустую кефаль і вустрыцы, а ўзімку — дзесяці- і дванаццаціпудовую бялугу, злоўленую часта з вялікай небяспекаю для жыцця за многа вёрст ад берага.

Усе гэтыя людзі — матросы розных нацый, рыбакі, качагары, вясёлыя юнгі, партовыя злодзеі, машыністы, рабочыя, лодачнікі, грузчыкі, вадалазы, кантрабандысты — усе былі маладыя, дужыя, з моцным пахам мора і рыбы, яны ведалі цяжар працы, любілі хараство і жах штодзённай рызыкі, цанілі вышэй за ўсё сілу, малайцоўства, запал і зухаватасць моцнага слоўца, а на сушы аддаваліся з дзікай асалодай гульбе, п'янству ды бойкам. Па вечарах агні вялікага горада, што ўзбягалі высока ўгару, вабілі іх, быццам чароўныя бліскучыя вочы, якія заўсёды абяцаюць нешта новае, радаснае, яшчэ не зведанае, і заўсёды ашукваюць...

Горад злучаўся з портам вузкімі, крутымі, каленчатымі вулачкамі, па якіх прыстойныя людзі асцерагаліся хадзіць уночы. На кожным кроку тут трапляліся начлежныя дамы з бруднымі закратаванымі вокнамі, са змрочным святлом адзінокай лямпы ўнутры. Яшчэ часцей пападаліся крамы, у якіх можна было прадаць з сябе ўсю вопратку аж да сподняй матроскай сеткі і зноў апрануцца ў які хочаш марскі гарнітур. Тут было таксама шмат піўных, тавернаў, кухмістарскіх і корчмаў з выразнымі шыльдамі на ўсіх мовах і нямала яўных і таемных публічных дамоў, з парогаў якіх па начах груба размаляваныя жанчыны зазывалі асіплымі галасамі матросаў. Былі грэчаскія кавярні, дзе гулялі ў даміно і ў шэсцьдзесят шэсць, і турэцкія кавярні з прыборамі для курэння наргіле і з начлегам за пятак; былі ўсходнія шынкі, дзе прадавалі смаўжоў, петалідзі, краветак, мідзій, вялікіх чарнільных каракаціц ды іншую марскую поскудзь. Дзесьці на гарышчах і ў сутарэннях, за глухімі аканіцамі, знаходзілі прытулак ігральныя прытоны, у якіх штос і бакара не раз заканчваліся тым, што каму-небудзь прапорвалі жывот ці праломлівалі чэрап, і тут жа побач, за рогам, часам у суседняй каморцы, можна было спусціць якую хочаш крадзеную рэч, ад брыльянтавага бранзалета да срэбнага крыжа і ад цюка з ліёнскім аксамітам да казённага матроскага шыняля.

Гэтыя крутыя, вузкія вулачкі, чорныя ад вугальнага пылу, к ночы заўсёды рабіліся ліпкімі і смярдзючымі, нібыта яны пацелі ў немарасным сне.

I яны былі падобныя да сточных канаў або да брудных кішок, па якіх вялікі міжнародны горад выкідваў у мора ўсе свае адкіды, усю сваю гніль, поскудзь і распусту, заражаючы імі дужыя мускулістыя целы і простыя душы.

Тутэйшыя распуснікі рэдка падымаліся наверх у прыбраны, заўсёды святочны горад з яго люстраным шклом, гордымі помнікамі, ззяннем электрычнасці, асфальтавымі дарожкамі, прысадамі белай акацыі, велічнымі паліцэйскімі, з усёй яго паказной чысцінёй і добраўпарадкаванасцю. Але кожны з іх, перш чым пусціць на вецер свае працоўныя, зацухмоленыя, падраныя, разбухлыя рублёўкі, абавязкова наведваў Гамбрынус. Гэта было асвенчана даўнейшым звычаем, хоць дзеля гэтага і трэба было пад сховаю вячэрняга мораку прабірацца ў самы цэнтр горада.

Многія, праўда, зусім не ведалі мудрагелістага імя славутага піўнога караля. Звычайна хто-небудзь прапаноўваў:

— Пойдзем да Сашкі?

А другія адказвалі:

— Ёсць! Так трымаць.

I ўжо ўсе разам гаварылі:

— Віра!

Няма нічога дзіўнага, што сярод партовых і марскіх людзей Сашка карыстаўся большаю павагаю і слыннасцю, чым, напрыклад, мясцовы архірэй ці губернатар. I несумненна, калі не яго імя, дык яго жывы, як у малпы твар і яго скрыпка ўспаміналіся часам у Сіднеі і ў Плімуце, гэтак жа як у Нью-Йорку, ва Уладзівастоку, у Канстанцінопалі і на Цэйлоне, не лічачы ўжо ўсіх заліваў і бухт Чорнага мора, дзе было многа прыхільнікаў яго таленту сярод адважных рыбакоў.

III

Звычайна Сашка прыходзіў у Гамбрынус тады, калі там яшчэ нікога не было, апрача аднаго-двух выпадковых наведвальнікаў. У залах у гэты час стаяў густы і кіслы пах учарашняга піва і было даволі змрочна, таму што ўдзень эканомілі газ. У спякотлівыя ліпеньскія дні, калі каменны горад пакутаваў ад сонца і глух ад вулічнага грукату, тут прыемна адчуваліся цішыня і халадок.

Сашка падыходзіў да прылаўка, вітаўся з пані Івановай і выпіваў свой першы куфаль піва. Часам буфетчыца прасіла:

— Саша, сыграйце што-небудзь!

— Што загадаеце вам сыграць, пані Іванова? — ветліва цікавіўся Сашка, які заўсёды быў з ёю падкрэслена пачцівы.

— Што-небудзь сваё...

Ён садзіўся на сваё месца налева ад піяніна і іграў нейкія дзіўныя, доўгія, тужлівыя п'есы. Рабілася неяк сонна і ціха ў падзямеллі, толькі з вуліцы даносілася глухое вуркатанне горада ды зрэдку лакеі асцярожна пазвоньвалі посудам за сцяною на кухні. Са струн Сашкавай скрыпкі плакаў стары, як зямля, яўрэйскі смутак, увесь затканы і ўвіты сумнымі кветкамі нацыянальных мелодый. Твар Сашкі з напружаным падбародкам і нізка апушчаным ілбом, з вачыма, што востра зіркалі з-пад цяжкіх броваў, зусім не быў падобны ў гэты змрочлівы час на той знаёмы ўсім гасцям Гамбрынуса ашчэраны, мірглівы, скрыўлены твар Сашкі. Сучка Белачка сядзела ў яго на каленях. Яна даўно прывыкла не падвываць музыцы, але страсна-тужлівыя, надрыўныя і праклённыя гукі міжвольна раздражнялі яе: яна ў сутаргавых позяхах шырока ашчэрвала пашчу, завіваючы назад тонкі ружовы язычок, і пры гэтым на хвіліну калацілася ўсім цельцам і пяшчотнай чарнавокай мызай.

Але вось мала-памалу збіралася публіка, прыходзіў акампаніятар, які ўладкаваў якую-небудзь пабочную дзённую справу ў краўца або майстра па гадзінніках, на буфеце выстаўляліся сасіскі ў гарачай вадзе і бутэрброды з сырам і, нарэшце, запальваліся ўсе астатнія газавыя ражкі. Сашка выпіваў свой другі куфаль, камандаваў таварышу: «Майскі парад, эйн, цвэйн, дрэй!» — і распачынаў завірушны марш. 3 гэтае хвіліны ён ледзьве паспяваў вітацца з новымі наведвальнікамі, з якіх кожны лічыў сябе за асаблівага, інтымнага знаёмага Сашкі, аглядваў горда іншых гасцей пасля яго паклону. У той жа час Сашка прыжмурваў то адно, то другое вока, збіраў дагары доўгія маршчыны на сваім лысым пакатым чэрапе, камічна варушыў губамі і ўсміхаўся на ўсе бакі.

Да дзесяці-адзінаццаці гадзін Гамбрынус, дзе месцілася ў залах да двухсот і больш чалавек, ужо быў бітма набіты. Многія, амаль палова, прыходзілі з жанчынамі ў хустачках, ніхто не крыўдаваў на цеснату, на прыціснутую нагу, на пакамечаную шапку, на чужое піва, якое заліло штаны: калі крыўдавалі, дык толькі па п'янцы «для зачэпу». Вільгаць сутарэння, цьмяна пабліскаваючы, яшчэ шпарчэй бруілася са сцен, пакрытых маслянай фарбай, а парнасць ад натоўпу капала са столі долу, нібы рэдкі, цяжкі, цёплы дождж. Пілі ў Гамбрынусе сур'ёзна. У норавах гэтай установы лічылася за асаблівую шыкоўнасць, седзячы ўдваіх-утраіх, так устаўляць стол пустымі бутэлькамі, каб за імі не бачыць субяседніка, як у шкляным зялёным лесе. У развале вечара госці чырванелі і рабіліся мокрыя. Тытунёвы дым еў вочы. Трэба было крычаць і нахіляцца цераз стол, каб пачуць адзін аднаго ў агульным тлуме. I толькі нястомная скрыпка Сашкі, які сядзеў на сваім узвышэнні, брала верх над духатою, над гарачынёю, над пахам тытуню, газу, піва і над шумам бесцырымоннай публікі.

Але наведвальнікі хутка п'янелі ад піва, ад блізкасці жанчын, ад гарачага паветра. Кожнаму хацелася сваіх любімых, знаёмых песень. Каля Сашкі заўсёды таўкліся, торгаючы яго за рукаў і перашкаджаючы яму іграць, па два, па тры чалавекі, з тупымі вачыма і няцвёрдым крокам.

— Сашка!.. С-стра-дальную... Зра..— п’яны ікаў: — з-зра-бі ласку!

— Зараз, зараз,— паўтараў Сашка, хутка ківаючы галавой, і са спрытам доктара, без гуку, апускаў у бакавую кішэню срэбную манету.— Зараз, зараз.

— Сашка, гэта ж подласць. Я грошы даў і ўжо дваццаць разоў прашу: «У Адэсу морам я плыла».

— Зараз, зараз...

— Сашка, «Салаўя»!

— Сашка, «Марусю»!

— «Зец-Зец», Сашка, «Зец-Зец»!

— Зараз, зараз...

— «Ча-ба-на»! — галасіў з другога канца залы не чалавечы, а нейкі жарабячы голас.

I Сашка пад агульны рогат крычаў яму па-петушынаму:

— Зар-ра-аз...

I ён іграў без адпачынку ўсе заказаныя песні. Мусіць, не было ніводнай, якой бы ён не ведаў напамяць. 3 усіх бакоў у кішэні яму сыпаліся срэбныя манеты, і з усіх сталоў яму прысылалі куфлі з півам. Калі ён злазіў са сваёй эстрады, каб падысці да буфета, яго ледзьве не разрывалі.

— Сашачка... Міл чал'век... Адзін куфлік.

— Саша, за ваша здароўе. Ідзі ж сюды, чорт, пячонкі, селязёнкі, калі табе гавораць.

— Сашка-а, піва ідзі пі-іць! — галасіў жарабячы голас.

Жанчыны, схільныя, як і ўсе жанчыны, захапляцца людзьмі эстрады, какетнічаць, выпінацца і рабалепстваваць перад імі, запрашалі яго шчабятлівым голасам, з гуллівым, капрызным смяшком:

— Сашачка, вы павінны абавязкова ад мяне выпіць... Не, не, не, я вас прасю. I потым сыграйце «кукувок».

Сашка ўсміхаўся, крыўляўся і кланяўся налева і направа, прыціскаў руку да сэрца, пасылаў паветраныя пацалункі, піў каля ўсіх сталоў піва і, вярнуўшыся да піяніна, на якім яго чакаў новы куфаль, пачынаў іграць якую-небудзь «Разлуку». Іншы раз, каб пацешыць сваіх слухачоў, ён прымушаў сваю скрыпку ў лад матыву скуголіць шчанём, рохкаць свіннёю або хрыпець страшэннымі басовымі гукамі. I слухачы сустракалі гэтыя жарты з дабрадушнаю хвальбою.

— Го-го-го-го-о-о!

Рабілася ўсё больш душна. Са столі цякло, некаторыя з гасцей плакалі ўжо, стукаючы сябе ў грудзі, другія з крывавымі вачыма спрачаліся за жанчын і за даўнейшую крыўду і лезлі адзін да аднаго, хоць іх і стрымлівалі больш цвярозыя суседзі, часцей за ўсё падхалімы. Лакеі цудам праціскваліся паміж бочак і бочачак, высока-высока трымаючы над галовамі ў гасцей свае рукі, з нанізанымі піўнымі куфлямі. Пані Іванова, яшчэ больш бяскроўная, абыякавая і маўклівая, чым заўсёды, распараджалася з-за буфетнай стойкі абслугаю, накшталт капітана судна ў часе буры.

Усіх адольвала жаданне спяваць. Сашка, які размяк ад піва, ад уласнай дабраты і ад той грубай радасці, што прыносіла іншым яго музыка, гатоў быў іграць усё, што ад яго патрабавалі. I пад гукі яго скрыпкі ахрыплыя людзі няскладнымі глухімі галасамі крычалі ў адзін тон, пазіраючы ў вочы адзін аднаму з бяздумнай сур’ёзнасцю:

На что нам раз-азлучаться,

Ах, на что в разлу-уке жить.

Не лучше ль повенчаться,

Любовью дорожить?

А побач другая кампанія, стараючыся перакрычаць першую, напэўна варожую, галасіла ўжо зусім не ў лад:

Вижу я по походке,

Что пестреются штанцы.

В него волос под шантрета

И на рипах сапоги.

Гамбрынус часта наведвалі малаазіяцкія грэкі «дапгалакі», якія прыплывалі ў рускія порты на рыбныя промыслы. Яны таксама заказвалі Сашку свае ўсходнія песні, з нудным, гугнявым аднастайным завываннем на дзвюх-трох нотах, і са змрочнымі тварамі, з гарачымі вачыма гатовы былі спяваць іх цэлыя гадзіны. Іграў Сашка і італьянскія народныя куплеты, і хахлацкія думкі, і яўрэйскія вясельныя танцы, і шмат чаго іншага. Аднойчы зайшла ў Гамбрынус купка матросаў-неграў, якім, гледзячы на другіх, таксама вельмі захацелася паспяваць. Сашка хутка ўлавіў на вуха жывую негрыцянскую мелодыю, тут жа падабраў да яе акампанемент на піяніна, і вось, на вялікую радасць і захапленне сталых наведвальнікаў Гамбрынуса, піўная напоўнілася дзіўнымі, капрызнымі, гартаннымі гукамі афрыканскай песні.

Адзін рэпарцёр мясцовай газеты, Сашкаў знаёмы, упрасіў неяк прафесара музычнага вучылішча пайсці ў Гамбрынус паслухаць тамтэйшага знакамітага скрыпача. Але Сашка здагадаўся пра гэта і знарок прымусіў скрыпку больш чым звычайна мяўкаць, бляяць і раўсці. Госці Гамбрынуса так і разрываліся ад смеху, а прафесар сказаў з пагардаю:

— Блазенства.

I пайшоў, не дапіўшы свайго піва.

IV

Нярэдка далікатныя маркізы і п'янаватыя нямецкія паляўнічыя, тоўстыя амуры і жабы бывалі са сваіх сцен сведкамі такой вясёлай гулянкі, якую рэдка дзе можна было б убачыць, апрача Гамбрынуса.

Прыходзіла, напрыклад, падгуляўшая кампанія злодзеяў пасля ўдалай аперацыі, кожны з каханкай, кожны ў шапцы, па-заліхвацку заламанай набакір, у лакіраваных ботах, з вытанчанымі шынковымі манерамі, з пагардлівым выглядам. Сашка іграў для іх зладзейскія песні: «Загінуў я, хлапчына», «Не плач ты, Маруся», «Прайшла вясна» і іншыя. Танцаваць яны лічылі ніжэй за сваю годнасць, але іх сяброўкі, якія ўсе былі нішто сабе з твару, маладзенькія, некаторыя амаль дзяўчынкі, танцавалі «Чабаны» з віскам і цокатам абцасаў. I жанчыны і мужчыны пілі дужа многа,— блага было толькі тое, што злодзеі заўсёды заканчвалі сваю гульбу даўнейшымі грашовымі непаразуменнямі і любілі знікнуць, не разлічыўшыся.

Прыходзілі вялікімі арцелямі, чалавек па трыццаць, рыбакі пасля багатага ўлову. Позняй восенню выпадалі такія шчаслівыя тыдні, калі за кожны заход выцягвалі штодзённа тысяч па сорак скумбрыі або кефалі. За гэты час самы дробны пайшчык зарабляў больш за дзвесце рублёў. Але яшчэ больш узбагачаў рыбакоў удалы лоў бялугі ўзімку, затое ён і звязаны быў з вялікімі цяжкасцямі. Даводзілася шмат працаваць, за трыццаць-сорак вёрст ад берага, сярод ночы, часта ў непагадзь, калі вада залівала баркас і адразу ж пакрывалася лёдам на вопратцы, на вёслах, а надвор'е трымала па двое, па трое сутак у моры, пакуль не выкідвала куды-небудзь вёрст за дзвесце, у Анапу або Трапезонд. Кожную зіму гінула без вестак да дзесяці ялікаў, і толькі ўвесну хвалі прыбівалі то тут, то там да чужога берага трупы адважных рыбакоў.

Затое, калі яны вярталіся з мора ўдала і шчасліва, дык на сушы імі авалодвала страшэнная прага жыцця. Некалькі тысяч рублёў спускалася за два-тры дні ў самай грубай вар'яцкай, п’янай гульбе. Рыбакі забіраліся ў шынок або яшчэ ў якое-небудзь вясёлае месца, выкідвалі ўсіх пабочных гасцей, зачынялі наглуха дзверы і аканіцы і цэлыя суткі навылёт пілі, аддаваліся каханню, гарлапанілі песні, білі люстры, посуд, жанчын і нярэдка адзін аднаго, пакуль сон не адольваў іх дзе папала — на сталах, на падлозе, упоперак ложкаў, сярод пляўкоў, акуркаў, бітага шкла, паразліванага віна і крывавых плям. Так гулялі рыбакі некалькі сутак запар, часам мяняючы месцы, часам застаючыся ў адным і тым жа. Прагуляўшы ўсё да апошняй капейкі, яны са знакамі боек на твары, калоцячыся з пахмелля, ад якога гуло ў галаве, маўклівыя, прыгнечаныя і ўжо раскаяныя, ішлі на бераг, да баркасаў, каб зноў узяцца за сваё любае і праклятае, цяжкое і захапляючае рамяство.

Яны ніколі не забывалі наведаць Гамбрынус. Яны туды ўрываліся вялізныя, асіплыя, з чырвонымі тварамі, абпаленымі лютым зімнім норд-остам, у куртках, што не прапускалі ваду, у скураных штанах і ў валовых ботах па сцёгны,— у тых самых ботах, у якіх сябры іх сярод бурнай ночы ішлі на дно, як камяні.

3 павагі да Сашкі яны не выганялі пабочных, хоць і адчувалі сябе гаспадарамі піўной і білі цяжкія куфлі аб падлогу. Сашка іграў ім іхнія рыбацкія песні, напеўныя, простыя і грозныя, як шум мора, і яны спявалі ўсе ў адзін голас, з апошняе сілы напружваючы свае здаровыя грудзі і загартаваныя глоткі. Сашка дзейнічаў на іх, нібы Арфей, які ўціхамірваў хвалі, і здаралася, што які-небудзь саракагадовы атаман баркаса, барадаты, увесь засівераны, падобны да звера чалавечына, заліваўся слязьмі, выводзячы тонкім голасам жаласлівыя словы песні:

Ах бедный, бедный я, мальчишечка,

Что вродился рыбаком...

А бывала яны танцавалі, топчучыся на месцы, са скамянелымі тварамі, грукаючы сваімі пудовымі ботамі, і ад іх па ўсёй піўной несла вострым салёным пахам, які наскрозь уеўся ў іхнія целы і вопратку. Да Сашкі яны былі вельмі шчодрыя і доўга не адпускалі ад сваіх сталоў. Ён добра ведаў парадак іх цяжкога, небяспечнага жыцця. Часта, калі ён іграў ім, дык адчуваў у сваёй душы нейкае шкадаванне і жальбу.

Але асабліва ён любіў іграць англійскім матросам з камерцыйных суднаў. Яны прыходзілі гуртам, трымаючыся рука за руку — усе нібы на падбор грудастыя, з шырокімі плячыма, маладыя, белазубыя, са здаровым румянцам, з вясёлымі, смелымі блакітнымі вачыма. Моцныя мускулы распіралі іх курткі, а з глыбока выразаных каўняроў падымаліся роўныя, магутныя стройныя шыі. Некаторыя ведалі Сашку па ранейшых стаянках у гэтым порце. Яны пазнавалі яго і, ветліва выскаляючы белыя зубы, віталі яго па-руску:

— Здрайст, здрайст.

Сашка сам, без запрашэння, іграў ім.

Напэўна, усведамленне таго, што яны зараз знаходзяцца ў краіне, абцяжаранай вечнай няволяй, надавала асабліва гордую ўрачыстасць гэтаму гімну англійскай свабоды. I калі яны спявалі, стоячы, з непакрытымі галовамі, апошнія цудоўныя словы:

Никогда, никогда, никогда

Англичанин не будет рабом!—

дык міжвольна і самыя буяныя суседзі здымалі шапкі.

Асадзісты боцман з завушніцай і з барадой, якая расла, нібы махры, з шыі, падыходзіў да Сашкі з двума куфлямі піва, шырока ўсміхаўся, ляпаў яго прыязна па спіне і прасіў сыграць джыгу. Пры першых жа гуках гэтага заліхвацкага марскога танца англічане ўсхопліваліся і расчышчалі месца, адсоўваючы да сцен бочкі. Старонніх прасілі аб гэтым жэстамі, з вясёлымі ўсмешкамі, але калі хто не спяшаўся, з тым доўга не важдаліся, а проста выбівалі з-пад яго крэсла ладным ударам нагі. Да гэтага, аднак, даходзіла рэдка, таму што ў Гамбрынусе ўсе былі аматарамі танцаў і асабліва любілі англійскую джыгу. Нават сам Сашка, не перастаючы іграць, станавіўся на крэсла, каб лепей бачыць.

Матросы рабілі круг і ў такт шпаркаму танцу пляскалі ў далоні, а два з іх выходзілі на сярэдзіну. Танец паказваў жыццё матроса ў часе плавання. Судна гатова да адыходу, надвор’е цудоўнае, усё як мае быць. У танцораў рукі скрыжаваны на грудзях, галовы адкінуты назад, цела спакойнае, хоць ногі выбіваюць шалёны пошчак. Але вось узняўся ветрык, пачынаецца невялікая гойданка. Для марака — гэта адна радасць, толькі каленцы танца робяцца ўсё больш складаныя і мудрагелістыя. Задзьмуў і сцюдзёны вецер — хадзіць па палубе ўжо не так зручна,— танцораў крыху пагойдвае з боку на бок. Нарэшце вось і сапраўды бура — матроса кідае ад барта да барта, блізка і да бяды. «Усе наверх, здымаць ветразі!» Па рухах танцораў да смешнага зразумела, як яны караскаюцца рукамі і нагамі на ванты, цягнуць ветразі і замацоўваюць шкоты, між тым як бура ўсё мацней гойдае судна. «Стой, чалавек за бортам!» Спускаюць шлюпку. Танцоры, апусціўшы долу галовы, напружыўшы магутныя голыя шыі, вяслуюць частымі ўзмахамі, то згінаючы, то выпростваючы спіны. Але бура праходзіць, мала-памалу сціхае гойданка, праясняецца неба, і вось ужо судна зноў плаўна бяжыць з ветрам, і зноў танцоры з нерухомымі целамі, са скрыжаванымі рукамі вытанцоўваюць вясёлую частую джыгу.

Даводзілася Сашку іншы раз іграць лезгінку для грузін, якія займаліся ў ваколіцах горада вінаробствам. Для яго не было незнаёмых танцаў. У той час калі адзін танцор, у папасе і чаркесцы, лёгка кружыўся паміж бочкамі, закідваючы за галаву то адну, то другую руку, а яго сябры пляскалі ў такт і пакрыквалі, Сашка таксама не мог стрымацца і разам з імі з запалам крычаў: «Хас! хас! хас! хас!» Выпадала яму таксама іграць малдаўскі джок, і італьянскую тарантэлу, і вальсы нямецкім матросам.

Іншы раз у Гамбрынусе біліся, і вельмі страшна. Старыя наведвальнікі любілі расказваць пра легендарную бойку паміж рускімі ваеннымі матросамі, зволенымі ў запас з нейкага крэйсера, і англійскімі маракамі. Біліся кулакамі, касцетамі, куфлямі з-пад піва і нават кідалі адзін у аднаго бочкамі для сядзення. Не да гонару рускіх воінаў трэба сказаць, што яны першыя распачалі скандал, першыя пусцілі ў ход нажы і выпхнулі англічан з піўной толькі пасля паўгадзіннай бойкі, хоць пераўзыходзілі іх па колькасці ў тры разы.

Вельмі часта ўмешваўся Сашка і спыняў сварбу, бо да крыві было на валасок. Ён падыходзіў, жартаваў, ўсміхаўся, крыўляўся, і ў тую ж хвіліну з усіх бакоў да яго цягнуліся келіхі:

— Сашка, куфлічак!.. Сашка, са мной!.. Вера, закон, пячонкі, труна...

Мабыць, на простыя дзікія звычаі рабіла ўплыў гэтая лагодная і смешная ласка, якая весела праменілася з яго вачэй, схаваных пад пакатым чэрапам? Мабыць, своеасаблівая павага да таленту і нешта накшталт удзячнасці? А можа і той факт, што большасць сталых наведвальнікаў Гамбрынуса заставалася вечнымі Сашкавымі даўжнікамі.

У цяжкія хвіліны «дэкохту», што на марскім і партовым жаргоне азначае поўнае безграшоўе, да Сашкі не саромячыся і безадмоўна звярталіся па дробныя сумы або па невялікі крэдыт у буфеце.

Вядома, доўгу яму не вярталі — і не знарок, а таму што забываліся,— але гэтыя самыя даўжнікі ў хвіліну бурнай весялосці вярталі Сашку пазыку з лішкам — за яго песні.

Буфетчыца іншым разам казала яму: