Незламаная свечка

— Чаго баяцца лесу? Мы ж выраслі ў ім. За свае гады не адну дзялянку выразалі.

— Я так сказаў, да слова.

«Калода пчол ляснулася за зіму. Увосень і падкарміў добра, на зіму абставіў, уцяпліў, а бачыш ты, не выжылі. Міожа, клешч секануў. Сільная была сям’я. Як пачнуць раіцца чатыры астатніх сям’і, трэба не ўпусціць. Для маткі вясёлы занятак. Яна ўпільнуе. I чаго ёй загарэлася толькі сёння дагледзець і абрэзаць сухое голле ў садзе? Ці дня другога не будзе? Старыя, як малыя. Ледзь не пасварыліся з-за дробязі… Як адмовіў бы я Івану? Бабы ёсць бабы — у іх свая палітыка. Не разумеюць, што і мне калі-небудзь помач ягоная спатрэбіцца. Аднымі рукамі ўсё не ахопіш і не здолееш… Галя ўранні хадзіла як у ваду апушчаная. Словы праз зубы цадзіла. I чым ужо не ўгадзіў? Трэба гайкі падкруціць, а то слабінку адчулі, распусціліся ўсе ў сям'і. Як быццам і не ўказ я ім, а так сабе — старонні дзядзька…»

— Лёнік, ты ўжо дзевак за каленкі мацаеш, га? — Сяргей азірнуўся на хлопца.

— Перашчупаў усіх у Шышкаўцы,— адказаў замест сына Іван.— Яму і кніжкі, і школу замяніла Люба Міхееўская. Казаў жа яму — на халеру табе дзесяць класаў, хапіла б і васьмі. Больш за трактарыста яму не быць. Сам жа, Сярожка, ведаеш: вучэнне свет, а невучэнне — ледзь свет і на работу. Не слухаюцца цяпер дзеці нас. У маю бытнасць бацькава слова законам было. А цяпер,— Іван Перуноў адно махнуў рукою.

Лёнік моўчкі слухаў гамонку мужчын. «Што з іх возьмеш, — думалася яму.— Бацька стары пень ужо, толькі засталося кехкаць на печы. Ну а дзядзька Сяргей яшчэ мацак. Неўдарма ж пагаворваюць у вёсцы, што часцяком пад чаркай заглядвае да Каменскай Машуткі. I цётка Галя, відаць, здагадваецца. Калі ў вёсцы пагалоска пайшла, то ўжо не прамінуць дабрадзеі на вуха шапнуць каму трэба і не трэба. Я з Любай тайком спатыкаюся, а бацька ведае, ды і ці адзін толькі бацька. Ну і няхай. Школу скончу, а летам і пажэнімся. Хоць не, лепш восенню. Стол багацейшы будзе. А за лета, можа, і новую хату паставім. Няхай смяюцца, я бацьку яшчэ абрадую».

Лесарубы прайшлі паўз балацявіну, зарослую маладым асіннікам ды бярэзнікам. Некаторыя пруткі асінак за зіму абгрызлі зайцы. I цяпер дрэўцы нагадвалі залапленыя кіёчкі з пакручастымі, неабрэзанымі галінкамі на ніцых вершалінках.

— Ты машыну на рамонт ставіць не збіраешся? Гаварыў жа, што матор стукае.

— Пакуль не. Трохі бегае, і ладна. Запчастак у раёне днём са свечкай не знойдзеш. Няхай думае начальства. Абрыдла за калхозную машыну пляшкі ставіць ды самому кожную драбніцу шукаць.

— Ну і правільна. Вясной транспарт пад рукамі штодня трэба,— падсумаваў гамонку Іван.

«Чаго ж Галя сёння ранкам была такой негаманкою, скупой на кожнае слова? — зноў узбіўся на свае думкі Сяргей.— Можа, якая шэльма каля калодзежа данесла ёй. што ў панядзелак заязджаў да Машуткі? Бабам толькі дай зачэпку языкамі памянціць. Без граху грэшным зробяць. Такі ўжо народ яны. бабы. Не дай Бог, калі ўдавіцы ці халасцячцы паможаш дровы прывезці альбо другую трасцу, то і паляціць пагалоска, зашуміць ад хаты да хаты. Але ж спрадвеку гавораць, што калі душа часнаку не ела, то і пахнуць не будзе. Хоць папраўдзе, шкода адзіночак. Усё на іхніх плячах ляжыць. Такую і прыгалубіць, аблашчыць не грэх. А Машутка ласкавая, увішная кабеціна. Шкода: не шанцуе ёй у жыцці. Толькі ж я Галю сваю і на сотню Машутак не прамяняў бы. Цікавае яно, бабскае племя, увесь час, колькі жывём разам, думаў, што жонка не раўнівая, а яна сёння і надзьмулася. Можа, і па нейкай іншай прычыне. Трэба вечарам больш дзвюх, трох чарак не піць у Івана, а лепш пагаварыць з Галяй ды ўведаць пра ўсё».

— Вось і наш квадрат,— спыніўся Іван каля новага абчасанага слупка з чорнымі лічбамі.— Тут ляснік адмеціны на дрэвах адбіваў. Нічога лес, смалісты, удружыў чалавек па-брацку. На пянёк не адну пляшку яму пастаўлю.

Старэйшы Перуноў зняў з плячэй ватоўку, кідануў яе на невялічкую разлапістую ялінку. За ім тое ж зрабілі і Сяргей з Лёнікам.

Сонца прыгравала, зрэдку ў маладняку цвінькалі сініцы, а няўлоўны вецер слабенька шапацеў у самых вершалінах стромкіх сасонак.

— Пачнем, мужыкі.— Іван абтаптаў снег вакол дрэва, плюнуў на далоні і некалькі разоў падсек першую сасонку на новую хату.— Мы з табой, Сярожка, будзем падразаць, а Лёнік няхай падпіхвае, каб не заціскала і клалася дрэва ў прамежкі між асгатніх.

— Няхай пакуль пастаіць. Ветру ж усё роўна няма. Лепш, як прытомімся, каго-небудзь з нас падменіць.

— Давай, дзядзька Сяргей, я з бацькам нарэжу, а пасля вы будзеце. Чаго мне стаяць як пню.

— Не спяшайся, хлопец, тваё ад цябе нікуды не ўцячэ. Наробішся яшчэ і тпру скажаш. Пакуль малады, то сілу беражы ў яйцах. Павер мне, сілачка яшчэ о-го-го як спатрэбіцца.— Сяргей ветла ўсміхнуўся, а Лёнік патупіў вочы ў стаптаныя кірзачы на нагах.

Добра наточаная піла ішла лёгка, без натугі. Пахла свежым смалістым пілавіннем і вясной.

Каля дзесятка сасонак ужо ляжала на прытаптаным шаравата-белым снезе. Сяргей з Іванам зразалі з пнёў дрэвы як бы гуляючы. Скупа жартавалі пра Дуняшу з Міцьком у гумне, не стараніліся салёных слоўцаў, хоць задужа імі і не кідаліся. Лёнік ад іх знаходзіўся далекавата: абсякаў галіны з сасонак, сцягваў іх у ладнаватыя кучы. Ён добра-такі ўпрэў, махаючы сякерай, і ў душы крыху злаваўся на мужчын. Не, каб хтосьці з іх пакайфаваў над паваленымі дрэвамі, падмяніў яго, а ён з радасцю пацягаў бы пілу. Відаць, ім лягчэй, калі смяюцца, а часта і рогатам прарываюцца, быццам жарабцы неаб’езджаныя. 3 сякерай ды голлем многа не насмяешся.

Час падыходзіў да полудня, калі чарговая падрэзаная сасонка зачапілася за вершаліну другой, што стаяла непадалёку.

Мужчыны клікнулі Лёніка і паспрабавалі спіхнуць дрэва. Але як ні штурхалі, яно не паддавалася.

— Халера з ім. Няхай стаіць. Як будзем вывалокваць хлысты на дарогу, тады трактарам і сцягнем гэта,— прамовіў Іван, выціраючы рукавом пінжака ўспацелы лоб.— А то, упіраючыся гэгак, і падарвацца нядоўга. Навошта мы пасля і бабам спатрэбімся. 3 дворышчаў на вуліцу павыганяюць, як дахадзяшчых сабак. Няхай вісіць праклятушчае палена. Можа, вецер як-небудзь пахопіцца, яно і спаўзець.

— Не па-гаспадарску гэта, сваячок,— упікнуў Перунова Сяргей.— Нічога цяжкага я тут не бачу. Трэба пайсці ды падсекчы дзеравіну, на якой вісіць наша. I ні з якім трактарам валтузіцца не будзеш. Калі сам лянуешся разоў некалькі махануць сякерай, то давай я пайду.

— Навошта яно табе? Завісла і няхай сабе вісіць, лепей пайшлі зрэжам другое, не будзем час цягнуць.

Сяргей нічога не адказаў на гэтыя словы. Ён узяў у Лёніка з рук сякеру і, не спяшаючыся, крыху перавальваючыся з нагі на нагу, пайшоў да танклявай сасонкі.

— Сяргей, кінь дурное. Няхай застаецца. Пайшлі другую зрэжам. І чаго заманулася табе валтузіцца з нядайдай завіслай? — крыкнуў услед Смаляку Іван.

«Цікавыя людзі, другім разам самі для сябе пальцам шалахнуць лянуюцца. Усё наравяць абы з рук спіхнуць. Пра каго-каго, а пра Івана і не падумаў бы так ніколі. Для сябе ж робіць».

Сяргей падышоў да сасонкі, замахнуўся, секануў раз, другі, яшчэ некалькі разоў, і дрэва затрашчала. Ён разагнуўся, ускінуў сякеру на плячо і нетаропка пайшоў да Перуновых, нават не пацікавіўся, як і куды ўпадуць дрэвы. Сяргей ішоў і ўсміхаўся. Ён зрабіў ужо чатыры, пяць крокаў, занёс нагу на шосты…

— Сяргей!!! — раскацістым громам узвіўся Іванаў голас над лесам.— Сяргей-й-й!!!

***

Смаляк азірнуўся…

…На яго, як страла, ляцела доўгая, таўшчынёй з руку, сухастоіна. Кара абсыпалася, і толькі каля куцых галін яна матлялася падранымі ашмёткамі. Калі Сяргей убачыў сухастоіну-стралу, яна была ад яго ў грох метрах… I затым усё спынілася. Сяргей застыў, як паралізаваны, на месцы, а сухастоіна-страла ціха-ціхенька, на-мурашынаму паўзе, ляціць на яго. Ён бачыць кожную фэшчынку, зазубрыну, кожную галінку, абрывак кары на дрыне-сухастоіне, якая прапаўзла-праляцела яшчэ некалькі сантыметраў. I ўсё гэта бясшумна, быццам у нямым кіно. I няма ніякай сілы, ніякай моцы, каб адхіснуцца, саступіць убок, прыгнуцца, уціснуцца ў снег. Зарыцца ў яго, схаваць галаву, засланіцца рукамі. Вочы не адпускаюць сухастоіну, яна наблізілася да Сяргея яшчэ на некалькі сантыметраў. Цяпер ён можа пералічыць кожную трэску на зломе. Іх цэлы пук, доўгіх, яршыстых, белавата-жоўтых. Яны ад ветру і палёту ўгінаюцца, як спружыны пад цяжкім грузам.

I лес, лес не шалахнецца. Толькі бяздоннае, глыбокае неба з рэдкімі аблачынамі над галавой. Сяргей іх не бачыць, але ўсім целам адчувае.

Вось сухастоіна-страла так блізка. што можна перахапіць яе рукою. Сціснуць пальцамі каля рванага, няроўнага злому, сціснуць, як гадзюку каля галавы, і адкінуць ад сябе найдалей. Толькі пасля выцерці, памыць рукі снегам. Вось гэтым наздравата-шэрым снегам.

«Ах, дзеткі мае родныя, Галя, любая маці мая… Засланіцца б, заступ паставіць… Выратуй і абарані, Божа… I чаму не застаўся дома сад агледзець, голле абрэзаць… Сіроты вы мае, усе сіроты…»

***

Іван і два разы вачыма не міргнуў, як сухастоіна ўрэзалася абламаным, няроўным канцом у скроню Сяргея Смаляка. Перуноў быццам апрытомнеў, кінуўся да Сяргея, які, здавалася, спатыкнуўся аб нябачны ў снезе пень. Ён асунуўся на калені і ўжо затым, бачком, нібы выбіраючы лацвейшае месца, выпрастаўся на снег. Усё навокал заліло чырванню. Іван, не ўсведамляючы, навошта і зачым гэта робіць, заціснуў далонню праламаную скроню сваяка. Толькі ж кроў струменямі-фантанчыкамі біла, вырывалася праз пальцы Перунова.

— Не дуры, Сяргейка, кінь балаўства такое, падымайся… Ты распарыўся, паляжыш на халодным, прастудзішся, будзе мне ў каршэнь ад баб тваіх. Падымайся… Ну чаго ты? Падымайся… Чуеш мяне... — Іван паспешліва шаптаў гэтыя словы, не адрываючы рукі ад галавы Смаляка. Крывавая лужына шырока расцяклася, і цяпер Перуноў стаяў каленямі ў чырвоным снежным месіве. Іван адчуў, як цяжка, са свісцячым надрывам уздыхнуў Сяргей і ледзь улоўна выдыхнуў. — Во, бачыш, табе зараз лягчэй стане, а то ўлёгся, як дома на цёплай пасцелі… Адпачнеш зараз каліўка, і ўсё добра будзе. А я ўжо спужаўся, сэрца ў грудзях не чую, і ў вачах мятлікі запырхалі.— Слёзы ў Івана няспынна каціліся па шчоках, паўз нос, падбародку і капалі шчодрым, чысцюткім бярозавікам на акрываўленую, бездыханную галаву Сяргея.— Лёнік, чаго стаіш там як укапаны, бяжы да мяне, Сяргею паможаш падняцца! — крыкнуў Перуноў сыну, які нерухома стаяў воддаль, прытуліўшыся плячом да сасонкі.

Лёнік, цяжка перастаўляючы ногі, наблізіўся да бацькі. «Колькі крыві наўкола. Страшна. Рукі дубеюць, не слухаюцна, быццам зусім не мае — чужыя. Але… што гэта за птушка заспявала? Ніколі ў жыцці не чуў такога голасу. Нешта заморскае, не ад нашых птушак. I зусім побач, толькі ж дзе яна? Нябачна, а здаецца, працягні руку і дакранешся да яе, зловіш…»

— Памагай, сынок, падняць Сяргея. Пакладзем яго на галіны, не так студзёна будзе… Бачыш — ён увесь мокры… ад крыві мокры.— Іван спрабаваў падняць Смаляка пад плечы, але не мог, як ні сіліўся гэта зрабіць.

Лёнік здранцвела стаяў побач і пільна ўзіраўся наўкола.

— Бацька, паслухай, як спявае невядомая птушка. Але нідзе яе не бачна.

Іван зірнуў на сына, прыслухаўся…

— Усё, Лёнічак, не птушка гэта спявае, а Сяргеева душа. Яго душачка развітваецца з намі.

***

Сяргей стаяў каля Івана Перунова і дзівіўся: навошта той прыкладвае да яго галавы снег, адкуль столькі крыві навокал? I самае недарэчнае — Іван плача. Плача, як баба загуменная. Ніколі ж не бачыў, як Перуноў слязу пускае. Усё ж добра, вельмі добра. Яму, Сяргею, лёгка і радасна. Хочацца ўзвіцца над лесам, абняць усё навокал і ляцець, ляцець наперагонкі з ветрам, хмарамі…

«Іван, ты няйнакш здурнеў. Навошта, сваячок, снегам студзіш мне галаву? Ды яшчэ і слёзы пускаеш. А хваліўся, і не адзін раз, што за вайну ўсе яны у цябе высахлі. Верыў я табе, цяпер і не ўгаворвай — пустое. Ты што? Не чуеш мяне, Іван? Лёнік, адчапі ад мяне бацьку. Няхай вытрацца. А то, як баба, носам хлюпае. Лёнік, ты што? Таксама мяне не чуеш? Ну і Перуновы — за хвіліну глухімі сталі… I лес вам зразаць на хату не трэба… Ат, як хочаце. Заставайцеся тут, а я пайшоў. Хоць не. Навошта мне ісці?! Я палячу. Так, так — палячу… Глядзіце — я ўжо лячу, а вы, як гнілыя цельпухі, тут седзьма сядзіце… Я хачу пагаварыць з Галяй — няхай лішняга не думае. I Антонаў дзённік праверыць трэба. Ды і сушняк на яблынях хочаш не хочаш, а абрэзаць мушу. Будзьце ў лесе, мне ж нямашака часу…»

IV

Першы жаўранак вісеў у небе і заліваўся, што тыя срэбныя званочкі падчас Калядаў на дузе ў добрай пары стаенных коней. Але Антона гэты спеў не радаваў. Ён хацеў хутчэй дабегчы да хаты, дзе расчыненыя веснічкі і з парога пахне ўпрэлай варанай капустай. Даўно прамоклі ногі ў падраных чобатах, пад грудзямі прагна смокча голад, а жаўранак звініць у небе. Хоць ранейшыя жаўранкі, ну хоць бы мінулай вясной, не так прыгожа спявалі. А гэты вось ужо ўсю дарогу не адстае ад Антона, звініць, заліваецца над ім — як быццам праводзіць, не хоча адставаць. Мо і яму карціць наесціся варанай капусты са скваркамі?

I што, калі навокал ляжаць падталыя гурбы снегу, калі начамі прыхоплівае марозік — ранні жаўранак (хоць наўрад ці жаўранак?), а спявае. Птушцы весела, сытна і добра. Вось каб так Антону. Але ж да хаты застаецца прайсці яшчэ паўтара кіламетра. Яны заўсёды для Антона здаваліся самымі цяжкімі, бо вачам з пагорка бачны крайнія хаты, але ж дацягнуць да іх ой як няпроста. Бабуля Марфа пра гэта гаварыла так, што вачам відна, а нагам абідна. Здаецца вунь, толькі руку працягні і ты дома. Там цёпла, сытна і суха. Але не! Мясі снежна-глеістую веснавую брыдоту. Хлюпае гэта каламуць пад нагамі, збівае крок, перахоплівае дыхавіну, і здаецца, што ніколі ўжо не дайсці да першай хаты, з якой і пачынаецца вёска.

Няхай бы яна апруцянела, тая школа, да якой кожны дзень трэба цягацца аж за пяць кіламетраў. А дзеля чаго?

Антон спыніўся, перакінуў з пляча на плячо кірзавую сумку з кніжкамі, зірнуў ускрай дарогі, шукаючы вачыма абсохлы пянёк, каб прысесці і выліць ваду з левага бота. Ён найбольш падраны каля падэшвы, і ануча збілася пад пятку. Вось зараз ён прысядзе, паправіць яе і подбежкам кінецца далей, аж да самай хаты. Толькі ж пянькоў не бачна, адны хрумсткія гнілаватыя галіны навокал.

«Ну і лях з імі. Паціху і так дайду. А там ужо воля-вольніца. Бабуля Марфа адразу налье вялікую чырвоную місу ўпрэлай капусты, а я сам адрэжу праз увесь бохан лусту хлеба. I няхай яна спрахне, тая школа, да якой цягаюся кожны дзень, б’ю дарэмна ногі. Так гаварыла бабуля, а маці з-за гэтага з ёй сварылася. Толькі ж я згодны не з маці, а з бабуляй. Яна вунь і дзве зімы ў школу не хадзіла, а паспрабуй хутчэй за яе пералічыць грошы. Не, не атрымаецца. Сам хутчэй саб’ешся, чым яна. Хоць цэлую гару насып паперак, баба Марфа пералічыць іх за адзін мірг вока. I ўсё пакладзе адну да адной, як у краме. Дык навошта тады школа? А я шосты год соўгаюся ў яе. Ну сказаў бы няхай хто — дзеля чаго? А, так прынята, так заведзена. Малалетак, шпінгалетаў, да трэцяга класа ў інтэрнаце пакідаюць, ім добра. За імі часга бацька на машыне ездзіць. Забірае і Валю з Нінкай на выхадныя. А я штодня пешшу. I трэба ж яшчэ аднаму з усёй Шышкаўкі ў шосты хадзіць. За васьмікласнікамі не ўгонішся. Яны як коні. Ну і няхай, а мне і аднаму добра…»

Вось ужо вельмі блізка да вёскі. Антону можна дайсці хутчэй, чым даляцяць вунь тыя дзве вароны, якія расселіся на тэлефонных слупах.

«Смешна глядзець на іх і параўноўваць шаравата-чорных птушак з белымі капялюшыкамі на слупах. Шаравата-чорнае і бялютка-белае… А жаўранак не сціхае, не пакідае, не адстае. I чаму ён усю дарогу ляціць за мною? Быццам трымаю яго на нябачнай нітачцы. Мо з-за таго, што люблю я птушак, нават варон і галак?»

Раўчукі няспешна цякуць пад нагамі. Іх афарбоўвае ў розныя колеры выцеклы саляр з трактароў. Раўчукі — як вясёлка. Яны прыгожыя і, як коцікі на лазе, цеплавата-ласкавыя. Але ж дакраніся да іх — і парушыцца, зблытаецца малюнак. Значыць, няхай бягуць, няхай цякуць на пракладзенай дарозе і лашчаць, цепляць калі не рукі, то хоць вока.

Антон мелькам праскочыў першыя хаты вёскі. Нічога каля двароў нямашака. Вунь за перакрыжаваннем, каля калодзежа, і іхняя, Смалякоў, хата. Хлопец перайшоў дарогу, параўняўся са студняй і здзівіўся — каля іхняга двара было поўна людзей — ледзь не ўся вёска сабралася там. Такое здараецца падчас вяселля. Асабліва калі шышкаўскі хлопец прывозіць у вёску дзяўчыну з другога селішча. Тады ўжо і стары і малы прыходзяць паглядзець, падзівіцца на нявесту, на яе гожасць ды годнасць. Антон спыніўся, не ведаючы, што думаць. Яму падалося, што нехта спявае ці галосіць — разабраць цяжка, бо над самым, здаецца, вухам звініць, пераліваецца жаўранак. Ён апусціўся з нябеснай сінечы да хлопца. Глядзі-ўглядайся, а не ўбачыш. Толькі голас. I не такі ён ужо радасна-шчаслівы, больш глыбока самотны, роспачны, але без адчаю…

«І навошта яны ўсе сабраліся? Тут есці хочацца, а пры людзях няёмка, не сяду ж я адзін капусту сёрбаць?»

Антон апошнюю сотню метраў ішоў спакваля, па-мужчынску самавіта, выбіраючы сушэйшыя на дарозе мясціны. Вось і двор. Вяскоўцы моўчкі расступаюцца. Жанчыны выціраюць на вачах слёзы, мужчыны, апусціўшы галовы, глядзяць долу. Нехта пагладзіў Антона па галаве, не па самой, а па салдацкай шапцы-вушанцы, хтосьці дакрануўся да пляча.

— …во і хазяін прыйшоў, дзіцятка горкае…

— …і як Галя траіх выцягне на адных плячах…

— …Марфа яшчэ ёмкая старуха — паможа…

— …бабскімі рукамі ўсяго не ахопіш…

— …во-ё-ё-ё-ёй, такое горачка, такая бяда…

«Пра што яны гавораць? Навошта гора, якая бяда? Пазбіраліся, быццам у клуб на кіно. Перасоўку ж Шура Макароннік яшчэ не прывозіў, праз тыдзень павінен. Плачуць. Па кім яны плачуць?»

Людзей было поўна не толькі на падворку, але і ў хаце. Антон праціснуўся сярод вяскоўцаў не заўважаны. Маці сядзела каля кутняга стала, падпершы рукой галаву. Жанчыны навокал плакалі, а вочы ў маці былі сухія, але невідушчыя, пустыя, як восеньскі высокі месяцу небе, зацягнуты калматай хмарай.

— Паплач, Галечка, паплач, сястрыца, лягчэй стане, не трымай усё ў сэрцы, яно і лопнуць можа, хто ж дзяцей тваіх гадаваць будзе,— упрошвала, ледзь не ўмольвала сястру Таццяна Вароніна. Яна сядзела побач з Галяй і няспынна выцірала хустачкай вочы.

— Ой, сыночак ты мой любы! Сяргеечка мой залаты, навошта пакінуў нас так рана-раненька? Чаму ж дзетак не ўзгадаваў ды ў людзі не вывеў? — Антон пачуў голас бабы Марфы з бакавушкі, каля печы.

Ён, штурхаючы людзей, праціснуўся за перагародку. Бабуля ляжала на ложку. Каля яе завіхалася вясковая фельчарка Маня. «Бацька, памёр бацька. Ды няпраўда ўсё гэта! Мы ж сёння разам снедалі. Брэшуць, хлусяць… Бацька ж малады. Такія не паміраюць. Не па-мі-ра-юць!»

— Няпраўда, няпраўда,— ледзь чутна прашаптаў Антон.

***

Як ні спрабаваў Сяргей пагаварыць з Галяй, яму не ўдавалася. Не чуе яго жонка, не бачыць маці. Падыходзіў Сяргей і да іншых вяскоўцаў, загаворваў са старымі, мудрымі людзьмі, але і яны не чулі яго і не бачылі. Быццам у адначассе ўсе навокал сталі сляпымі і глухімі. Адно толькі і ведаюць, што плачуць ды галосяць.

«А па кім плакаць, навошта галасіць? Ён жа, Сяргей, побач з імі. Хочацца паздароўкацца з мужчынамі, ды яны не падаюць рукі, колькі сваю ні працягвай. I што толькі стала з шышкаўцамі?

Можа, усё гэта сніцца? Яны аплакваюць мяне, калі я побач. Вось зараз вазьму вядро халоднай вады на ўслоне і плюхну на галовы, адразу ачомкаюцца, перастануць прыгаворваць, які я быў (а чаму быў?) добры чалавек. Сумна, да ламаты ў зубах сумна. Няма з кім і словам перакінуцца. А мо пакурыць? Толькі не хочацца і папяросаў няма. Высмалілі ўсе з Іванам Перуновым. Сёння дзіўна ружова-светлы дзень. I цёплы, што ліпень пазалетась. Усё ж пажартую, абалью вадой усіх разам. Ага, вядро поўнае. Раніцай прыносіў са студні. Зараз я вам паплачу, шкадавальнікі-прычытальнікі… Але чаму не пад сілу мне вядро падняць? Яшчэ разок паспрабую. I зноўку міма. Стопудовае яно, ці што? Раніцай жа два на каромысле нёс, а цяпер і адно падняць не магу? Усе і ўсё навокал з мяне смяецца: бачыць — не бачаць, чуць — не чуюць. Можа, яны праклятыя. Гаварыў жа стары Цімох, што часам на людзей находзіць помарак і яны становяцца ні жывымі, ні мёртвымі, а так сабе пустой абалонкай, порхаўкамі. Няхай застаюцца самі па сабе, а я пайду сустрэну Антона са школы. Далёка ісці аднаму малому, а ўдвух весялей будзе і дарога карацейшай стане…»

***

«Глядзі-ка ты, які сумны мой хлопчык. Худзенькі дужа, хоць у рост і выцягнуўся. Неяк хутка я ад хаты да Антона дайшоў. Толькі падумаў, а ўжо каля сына. То і добра, калі так атрымліваецца.

Здароў, Антоша, чаго нос ніжэй падбароддзя вісіць? I хмурны ты нейкі? Не думаў, што пайду цябе сустракаць са школы? Хацеў на машыне, але сёння ў мяне выхадны. Ды і сам ты пра гэта ведаеш. Заўтра серада, палова нядзелі пройдзе, а там, глядзіш, і выхадны, шпакоўні новыя з табой паробім, павесім іх на яблыні ды грушы — няхай птушкі вядуцца. Ці праўду я кажу?

Маўчыш і ты, не чуеш бацьку. Ну нічога, разам пойдзем дамоў. Я буду гаварыць, а ты, сынку, толькі слухай. Даўно хацеў табе распавесці, ды ўсё не выпадала. А цяперака адчуваю — час прыйшоў.

Ляжыць пракляцце, Антон, на нашым родзе. Мне пра гэта дзед Пракоп, а твой, знацца, прадзед перад смерцю расказваў. Варагуем мы з Барташэвічамі. Глядзім адно на аднога і не бачым. Такое не толькі цяпер, але і раней было. Ты, можа, і не памятаеш, табе трэці годзік ішоў, а старая Матруна Барташэвіч злавіла цябе на вуліцы і ў калодзеж хацела ўкінуць. А ўсё праз тое, праз мінулае, спакою ні нам, ні ім нямашака.

Наш прапрадзед і Барташэвічаў наймацнейшымі сябрамі лічыліся. Хлопцамі яшчэ хадзілі. I ўлюбіліся, укахаліся яны ў адну дзяўчыну, жыла тая на хутары Красным. Ад яго і следу няма. Але, пачалі наш прапрадзед і Барташэвічаў варагаваць між сабою. Толькі ж не ў адкрытую. На людзях яны, як і раней, здаваліся сябрукамі радней за братоў родных. Усё гэта толькі на людзях. Калі ж заставаліся сам-насам, то ваўкамі галоднымі лютавалі. Глядзелі, дзе б адзін аднога ў багну ўпіхнуць ці ў глыбокім віры ўтапіць. Ды гора, што па сіле-моцы былі аднолькавыя — быкоў за рогі на зямлю валілі. Ну няхай бы саступіў хто-небудзь, аж не — прычаравала іх дзеўка. Жылы і пажылкі іхнія забрала, кроў маладую, здаецца, выпіла. Ні адзін і ні другі адступіцца ад яе не могуць. Бывае, сынок, такое, яшчэ як бывае. Адным гэта на шчасце, а некаторым на злом галавы.

I вось адным разам былі прапрадзеды на гульбішчы-вечарынцы, якраз пад Грымотніцу нядзельную. Прапрадзед дзед Смаляк смехам узяў зямлі прыгаршчы ды і сыпануў у вочы Барташэвічу. А зямлю тую ніхто не ведае, адкуль наш родзіч прынёс. I ахапіла барташэвіцкага прапрадзеда ярка-сіняе полымя. За адзін уздых ён згарэў, хутчэй чым сухая саломіна жыта. Засталася ад Барташэвіча адзіная горстка попелу. А тут наляцеў вецер, дзьмухнуў, і ніякага следу ад чалавека. Людзі, якія былі на гульбішчы, з гвалтам разбегліся, разляцеліся. Усе баяцца пачалі нашага прапрадзеда Смаляка, бокам абыходзіць, слова дрэннага, няласкавага ніхто ў вочы сказаць не мог.

Але ж і сям’я Барташэвічаў не сядзела, рукі на грудзях склаўшы. Знайшлі і яны чалавека, той і напусціў на наш род порчу-пракляцце. Так людзі ў вёсцы гаварылі. Што і як ні гаварылі, ды жаніўся наш продак на красуні. I аднаго сына яна нарадзіла прапрадзеду, і другім хадзіла ўжо, толькі ж аднойчы вечарам, калі села сям’я пасёрбаць крупені, прапрадзед наш папярхнуўся і знябожыўся.

Дзе тут праўда, а дзе хлусня, як кажуць, аднаму Богу вядома.

Вось адкуль бярэ пачатак нянавісць паміж намі і Барташэвічамі.

Праўда, Антон, на мне б усё магло добра скончыцца. Хацелі Пятрок і Надзька Барташэвічы, каб пабраўся я з іхняй дачкой, ну, цёткай Кацяй. Яна на падучку хворая. I баба твая Марфа ўгаворвала, хацела, каб варагаванні між сем’ямі закончыліся. Дужа ж сыплюцца часта няшчасці і на наш род, і Барташэвічаў не абыходзяць…

Галя на сёмым месяцы табой хадзіла, калі затапіуся ў возеры на лузе Іван Барташэвічаў. Разам з ім і я купаўся, другія мужчыны — толькі ж ніхто не бачыў, калі ён на дно пайшоў. Праз нядзельку-сядміцу вылавілі. Барташэвічы ж мяне клёнма клянуць. Усё гавораць, быццам я Івана ўтапіў, на той свет адправіў. Цяперака мне прарочаць смерць наносную. Але ты разумны ў мяне хлопец, не вер нікому. Мы будзем жыць нашай сям ёй доўга і шчасліва. Бачыш, як хутка мы дайшлі дамоў. Вось і наша хата. А людзі ўсё яшчэ не разыходзяцца. I чаму? Адзінока, цяжка мне, Антон. Хоць, пачакай, клічуць мяне ўжо, кудысьці запрашаюць. Пайду я ненадоўга, ты не сумуй, хутка вярнуся, сынок».

V

Хата Барташэвічаў стаяла праз пустку і тры суседнія падворкі ад Смалякоў. Вялікая крона таўсматай старой ліпы навісала над іхнім дахам. Ніжнія галіны дрэва ляжалі на шэрых дошках ёмкіх варот. Такіх высокіх, што здавалася, і не кожная птушка пераляціць іх. Увогуле падворак Барташэвічаў быў агароджаны з усіх бакоў, як панскае памесце: каб ні людское вока, ні лясная паўзучая гадаўка не патрапілі на яго, не ўцікавалі-ўгледзелі, што робіцца, што дзеецца тамака.

Над кожнымі дзвярыма, куды б яны ні вялі: няхай то сенцы ці хата, дрывотня або хлеў — віселі пукі мінулагодняй высушанай крапівы-жыгучкі. Усё гэта ад дрэннага вока і благіх людзей. Кожны год Надзька Барташэвіч апошняй ноччу, пад самую раніцу перад Купаллем, збірала, ірвала на прылесках крапіву-жыгучку і, здымаючы папярэднюю, вешала новыя расяныя пукі. Дні два хадзіла яна з апухла-набрынялымі рукамі, хавала іх з нездароваю чырванню над фартухом, які ніколі не здымала, а толькі зрэдку, па вялікіх святах мяняла.

Мо з-за гэтага жанчыны ў Шышкаўцы і жартавалі адна з адной, калі заўважалі запэцканую снадніцу ці сукенку: «Ну ў цябе, Манечка, хутка, як у Надзькі Барташэвіч, камякамі бруд з пяском са спадніцы пасыплецца». Альбо: «Ці ж не пазычыла ты сукенку ў Надзькі Барташэвіч?»

Але ж кабеты жартавалі між сабою, ціхутка, а пры Надзьцы маўчалі, быццам кожная ў рот гароху напхала. Ведалі ж: з Барташэвічамі і Смалякамі жартаваць, што з агнём у сене гуляць. Не ведаеш: добра абыдзецца ці попелам праз пальцы пасыплецца. То ўжо лепш змоўчаць, вочы адвесці ды пра што-небудзь старонняе, звычайнае пагаманіць. Спакайней на душы будзе і начамі варочацца з боку на бок не трэба: а ці ж усё ладком абыдзе? Лепш ужо быць лагаднейшым ды цішэйшым з імі, тады і вочы мякінай не зацярушыць, а наносны віхор міма тваёй сям’і абыдзе, у неба каго іншага падыме.

Надзька Барташэвіч корпалася каля дрывотні, збірала ў свой нязменны фартух адталыя трэскі з мінулага года. Побач, каля яе ног круціўся вялікі чорны сабака на доўгім ланцугу. На вялікіх, уцягнута ўпалых баках сабакі клоччам вісела нявылінялая, мо з папярэдняга года, поўсць.