Незламаная свечка

— А каб на цябе халера патрапіла! Сноўдаешся пад рукамі, як нягеглае кацянё. Вушы апусціў, а яны ж на ўсе бакі варочацца павінны. Ці ж мала хто на двор заскочыць можа, украсці, сцягнуць вартае. Не, не я буду, а Петраку скажу, каб і цвілай скарынкі сёння не даў. Вось тады наскуголіш у мяне, спрытнейшым станеш. Каму кажу, пайшоў вон! — Надзька прытупнула гумавіком па бруднавата-разлезлай кашыцы снегу. Сабака ўціснуў хвост пад упалы жывот і пацюхаў да будкі.

— Вось так даўно б, а то, глядзіш, і спатыкнуцца нядоўга аб цябе…

«Ноччу так ядрана было. Ці не а першай гадзіне я выходзіла на вуліцу. Вылі сабакі, паўсюль вылі сабакі. Здаецца, не гаварыла я пра гэта Петраку. А наш ляжаў у будцы, як цэп, і голасу ані разочку не падаў, не брахануў, не гаўкнуў. А паўсюль, з канца ў канец, вылі сабакі. I так зладжана, сугучна, ну проста як пеўні ўлетку раніцай. Што б ні гаварылі, а люблю, аж сэрца заходзіцца радасцю, калі выюць сабакі. I самой захацелася ім падсобіць заместа свайго. Падняла я вочы ўгору, аў-у-у-у-у-у. Толькі ж адразу сціхла. Бо згледзела крывавы след на небе. Ён быў як серп, не — хутчэй як каса, добра накляпаная і адмянташаная. Вакол цёмна. бяззорна, а каса крывёю накіпае. I пацякло, закапала з яе. Ліпка мне стала. Асабліва ж рукам і галаве. Быццам ад цукровага сіропу. Закарцела памыцца. Толькі ж навошта? Калі на мяне, то няхай, так і быць таму. Можа, гэта Іван, сыночак мой, памкнуўся сказаць нешта. Раскрыць віну Смаляка, душагуба праклятага. Дык навошта ўцякаць, баяцца нябеснага крывавага следу. Няхай як каса ён праявіўся. Толькі ж не на маю гэта галаву, рана мне яшчэ вочы заплюшчваць, на грудзях рукі сашчапляць. Не ўсё зроблена, і помста не здзейснена. Сёння глядзелася ў зеркала над свінушным загончыкам, і бачыўся там лес гонкі і высокі, і былі людзі, і нехта плакаў. А мяне зеркала смяшыла, так смяшыла, аж свінні перасталі рохкаць…

"Хітрасць лісіцы, сіла ваўка, моц навальніцы, злаба перуна ў костках, суставах, у сэрцы маім. Покуль жыць буду — служу я дваім. Першы мой служка ў багне лясной, ну а другі — пад зямлёю ўсёй".

Я паўтарала гэтыя словы да стомы, покуль не знік нябесны крывавы след над галавою, а сабакі не ўшчуклі, не змоўклі. I пасвятлела ў маіх вачах, і захацелася да Петрака, ягоных любашчаў і ласкі. Так хацелася яго, быццам у першыя дні пасля вяселля, аж смагай сэрца сціснула, грудзі напяліся і ўся як тая струнка стала. Каб жа мой Пятрок маладзейшы быў, то, можа, учарашняй ноччу і панесла б я, зацяжарала. А так… Ведаю, што сына б займела, па-новаму б наклала на яго, яшчэ не на-роджанага, імя Івана. Толькі быў бы мой той сыночак не такі, як нябожчык. Пакладзістасць і дабрыня не запалі б у яго. I жыў бы ён вечна. Але жывуць жа і ненароджаныя. Мой Іван таксама будзе жыць вечна, жыць ненароджаны».

Надзька ўжо некалькі хвілін стаяла, разагнуўшыся, з поўным фартухом трэсак і тупа ўзіралася ў вароты. Сабака з будкі цікаваў за ёй галодна-злымі вачыма, у якіх разгараліся іскаркі трупна-зялёнага агню. Каб іх затушыць, адной плесневай скарынкі было мала.

Нечакана рыпнула фортка ў варотах. Надзька здрыганулася, замітусілася, быццам яе злавілі на нечым непрыглядным. Ладны парог форткі пераступіў Пятрок. Яго старая ватоўка была расшпілена на грудзях, а пад пахай ён трымаў два боханы хлеба. Надзька, акінуўшы мужыка хуткім позіркам, патупала пад наветку, куды высыпала сабраныя трэскі. Праз імгненне яна зноў была каля дрывотні, похапкам збірала мокрыя трэскі, зноў бегла пад паветку, а праз хвіліну згіналася каля дрывотні. Пятрок стаяў ад яе крокі за тры. Стаяў і моўчкі назіраў за жонкай. Нарэшце не вытрымаў:

— Ды супакойся ты. Прыстань. А то носішся па двары, што тая курыца з яйкам каля куросадня. Прыспічыла табе смецце з месца на месца пераносіць, быццам лепшай і вартай справы рукам не знойдзеш. Усе людзі да Смалякоў пацягнуліся, а ты корпаешся дома, быццам нічога і не чула.

— А чаго я да ўрагоў пайду? Няхай туды вараннё лётае. Рукі адсохнуць, калі я за клямку іхніх дзвярэй вазьмуся.

Толькі прагаварыла гэта Надзька, як зноў рыпнула фортка ў варотах. Барташэвічы ўдваіх азірнуліся. На дворышча, абапіраючыся на кавеньку, увайшла Матруна. Яна ўсміхалася, выстаўляючы бяззубыя дзёсны ласкавым промням веснавога сонца. Старая зрабіла крок, другі, спынілася і няспешна абаперлася грудзямі на загнуты канец кавенькі.

— Во так яно, дзеці, праўда верх паўсюль бярэ. Сасвяжыўся сёння Смаляк. Наносным ветрам у лесе забіла. Мне Санька Пракопаў гаварыў, што елка прабіла галаву душагубцу нашага Івана і мазгі Смаляка на паўвярсту раскінула. Людзей у іх поўны двор. Усе шышкаўцы пазбегліся. Я мяльком, да вас ідучы, бачыла. Самога ж Смаляка павёз Валодзька на машыне ў райцэнтар, на експерцізу. Знацца, успорваць вантроб’е будуць, як і нашаму Івану.

На апошніх словах Матруны зазвінеў ланцугом сабака. Ды так моцна, што жанчыны здрыгануліся.

— Каб ты здох, псіна дахадзяшчая! — вылаялася Надзька, плюнуўшы праз плячо.

Сабака ж, мінуўшы Петрака, пацягнуўся да варот. Спыніўся, азірнуўся на гаспадароў, затым расставіў заднія худыя ногі і, угнуўшы галаву да зямлі, завыў. Натужна і доўга. Надзька, Пятрок і Матруна скалануліся, але з месца не зрушыліся. Сабака ж пярэдняй лапай шкрабануў снежнае месіва і зайшоўся такім выццём, якое наўрад ці даводзілася чуць дасюль хоць аднаму чалавеку.

Барташэвічы перазірнуліся. На тварах ува ўсіх застыў незразумелы жах. Першай сарвалася з месца Надзька. Яна схапіла каля дрывотні дубчык і ў некалькі скокаў была каля сабакі. Замахнуўшыся з-за пляча, жанчына з усяе сілы ляснула небараку па шыі, зноў замахнулася, і дубчык апусціўся на чорную галаву сабакі.

— Здохні, поскудзь! Вый на сваю смерць! — захлынаючыся злосцю, выдыхнула Надзька.

Сабаку павяло ўбок. Ён, перабраўшы некалькі разоў пярэднімі лапамі, пахіснуўся і неяк неахвотна, нехаця кульнуўся на бок. Надзька яшчэ раз замахнулася, і дубчык патрапіў на ашчэрана-застылыя клыкі.

— Вон душа табе, псіна! — Надзька адкінула дубчык.— Закапаеш вечарам на ўзлеску.— Гэта яна ўжо Петраку.— У Смалякоў хаўтуры і ў нас таксама.— Жанчына паспрабавала ўсміхнуцца, але замест усмешкі толькі ненатуральна расцягнутыя губы.

— Не на дабро гэта,— выказалася Матруна.

— Дворышча засталося без сабакі,— сам сабе прагаварыў Пятрок.

— Не закапаеш ты, дык Косцік прыедзе з работы і на машыне адвязець яго на ўзлесак. Ніхто і не ўбачыць. А сабачая матка яшчэ не здохла. Пад лета возьмем у каго-небудзь шчанюка. Гэтага даўно трэба было сагнаць…

Барташэвічы сядзелі за сталом, палуднавалі. Хоць па часе трэба даўно вячэру збіраць. Матруна есці адмовілася.

— Я, дзеці, вам адно скажу — трэба схадзіць да Смалякоў, а то людзі няведама што начнуць языкамі плявузгаць. Усе ж на вёсцы знаюць, як нашы сем’і паміж сабою жылі. Ды і ад граху самі будзем далей. Асцярожнасць не на шкоду пойдзе. Яшчэ ж ні разу так не сталася, каб пасля смерці ў Смалякоў у нас хто-небудзь ды не знябожыўся. А калі ў нас хаўтуры, то і яны чакаюць таго ж. I ўсё з сухавеем прыходзіць, з вадой ды агнём.

— Змоўкла б ты, свякроўка. Язык без касцей, але і гаварыць трэба не ўсё, што думаеш. Ты прыкінь — чаго я зараз пайду? Спачуваць я не буду, а парадавацца і ў сваёй хаце змагу. Калі прывязуць яго, на лаўку пакладуць, то мо і зайду, зірну, а пакуль няма чаго туды валачыцца. Калі ўжо вельмі карціць — сама з Петраком і схадзі. Мне яшчэ ўправіцца з жыўнасцю трэба, карову падаіць, Косціку вячэру згатаваць, а я кіну-рыну ўсе ды да ўрагоў пайду. 3 мяне ж слязіны і каленькамі не выціснеш.

— Твая праўда,— пацепнула плячыма Матруна.— Няхай будзе так, як кажаш. Збірайся, Пятрок, ды пойдзем.

Цямнела, калі прыехаў з работы Косцік. Ён не паспеў яшчэ заглушыць матор у машыне, як да яго на вуліцу выйшла Надзька. Яна адчыніла дзверы.

— Мам, ці чула ты, што Сяргей Смаляк…

— Ды чула ўжо, чула. Уеўся ён вам у пячонкі,— перабіла Надзька сына.— Туды бацька з бабай пацягнуліся. Ты во што, Косцік, пакуль машына тарахціць, вазьмі ды завязі сабаку на ўзлесак. Здох ён сёння ні з таго ні з сяго. Можа, атруты хапануў. Я хлеб у дзіхлафосе замачыла для пацукоў. Відаць, ён і хапануў кавалак. Мне ж адной усяго не ўгледзець. То ўжо, сынок, завязі яго і прыкапай. Пад павеццю ляжыць, там побач і рыдлёўка. Толькі загарні сабаку ў мешкавіну, ад чужых вачэй. А прыедзеш, тады і павячэраеш. Мо і бацька падыдзе ўжо. Толькі ты доўга не баўся.

Косцік уздыхнуў:

— У цябе, маці, заўсёды так: хапаешся за многае, а да ладу нічога давесці не можаш. Гэта ж такога добрага сабаку ўхайдохала. Цяпер такога ніколі не знойдзем. Даліся табе пацукі. Няхай бы пладзіліся. Кажуць, што па ўсёй Шышкаўцы яны развяліся. Калі патруціш дома, то ад суседзяў набягуць.

— Хопіць табе, сын, размудыкваць. Рабі тое, што сказала. Я сама як-небудзь разбяруся, каго труціць, а каго карміць. Значыць, доўга не баўся — на ўзлесак і дамоў.

Надзька, пакінуўшы незачыненай фортку, пайшла ў хату. Святла не запальвала, толькі ўваходныя дзверы ўзяла на чэп. Затым паволі залезла на печ, адчыніла ўюшку ў коміне, спусцілася на падлогу, знайшла на прыпеку востры нож і высахлую сасновую лучыну, прысела каля загнета на ўслончык. Жанчына няспешкі пачала танютка наколваць лучыну. Вось ужо яе з добры пук.

— Якраз хопіць,— сказала ўпаўголаса Надзька сама сабе.

Яна падняла, адчыніла засланку з зеўра печы і расклала нашчапаную лучыну ў выглядзе труны.

«Ну вось і гатова. Цяпер толькі ўзяць зелля, прывезенага ад дзеда з Ходасаў, і, пасыпаўшы ім крыж, пакласці яго да гары на труну, чыркнуць запалкай і…»

Лучына ярка, быццам бліскавіца, успыхнула на засланцы загнета.

— Як баіцца курыца каршука, а мыш лісіцы, як збягае заяц ад ваўка, а соль ад вадзіцы — так няхай баяцца і збягаюць нашай хаты гора і бяда, слёзы і нуда. Як сыходзіць дымам труна на загнеце, як не бачыць гэтага ні мужык, ні дзеці, так няхай ніколі на чужацкай волі ні агні сухія, ні вятры ліхія, ні вада гаркая наш род не чапае.

Надзька вадзіла далонямі над зыркім агеньчыкам цяпельца, і пальцы яе дрыжэлі, як учарнелае лісце дзядоўніку ад сухавею, які ўжо выпетраў, выпаліў разам з сонцам усё зялёнае і жывое на закінутым, забытым людзьмі ўзмежку пустэльні. Надзька ўжо трынаццаты раз паўтарала гзтыя словы. Лучына дагарэла. і апошняя іскарка вось-вось згасне, але тут нечакана нехта моцна тузануў на сябе ўваходныя дзверы.

Жанчына ўсім целам здрыганулася, быццам нехта нябачны сыпануў ёй за каўнер прыгаршчы палкіх вуголляў.

— Мама, ты дома? — пачула Надзька голас Косціка.— Адчыняй, гэта ж я.

Надзька хуценька зашморгнула занавескай загнет і зняла зашчэп на дзвярах. Косцік праз парог адразу ўключыў святло.

— Нешта сядзіш адна ты ў прыцемках.

— Ай, Косцік, задумалася, а ты мяне так злякнуў, што аж душа заледзянела.

— Бацькі няма яшчэ?

— Ды бачыш сам — усё хаўтурыцца.

— Што ні кажы, а шкода. Малады ж зусім Сяргей. Трое дзяцей у Галі засталося.

— Ну, гэта не нам з табою рашаць. Там відней,— паказала Надзька пальцам у столь,— каго пакідаць тут, а каго забіраць да сябе. Добрага чалавека можна і пашкадаваць, а смаляцкі род крыві нашай перапіў пад завязку.

— Кінь ты, мам, дурнаватыя забабоны,— Косцік хацеў прытуліць маці. Але яна адхіснулася.

— Не матку трэба абдымаць табе, сын, а жаніцца пара. Хутка сівым канём станеш, а ўсё перабіраеш: адна для цябе худая, другая малая, тая курносая, іншая насатая. Глядзі, каб не звекаваў бабылём. Матка з бацькам не вечныя. Час ужо сваіх дзяцей пладзіць, у свет выводзіць. А то дакукуешся, што і вады над старасць не будзе каму падаць.

— Ну і села сёння ты на свайго канька, не ўшчукнеш да раніцы. Ты ж не забывай — мне ўсяго дваццаць шэсць і ў мяне…

— Не ўсяго, а ўжо! — перабіла Надзька сына.

— Я вечарам і хацеў пагаварыць з вамі, каб збіраліся ў сваты, а тут хаўтуры ў Смалякоў. Трэба счакаць хоць дзевяць дзён, а то няёмка будзе перад людзьмі…

— Што нам людзі,— зноў не дала дагаварыць сыну Надзька.— Няхай у Смалякоў адны плачуць, а ў нас другія скачуць… Нарэшце парадаваў ты мяне, сын. Уважыў, ой уважыў матку. Шкода, Петрака няма яшчэ. Ён будзе не менш за мяне ўлашчаны. Але адкуль нявеста твая, Косцічак? 3 нашай Шышкаўкі альбо не?

— 3 Маластоўкі яна, мам.

— Ну і арол ты. Трэба ж — вунь куды дапяў. А колькі гадкоў ёй? I ці не брыдкая з твару? — Надзька спытала і засаромелася. Павярнула на другое: — Гэта я так, Косцічак, да слова. Мне ўсялякая даспадобы будзе. Толькі б вам ладна і добра жылося. Бяры ў печы вячэру, сынок, у чыгунках там, а я малака з тварагом зраблю. Ты ж яго вельмі любіш.

Косцік сашморгнуў занавеску з загнета. Жменька попелу на перавернутым крыжы. Хлопец пяцярнёй узяўся за яго.

— Ой, бляха-муха! — вылаяўся ён на ўвесь голас.

Надзька абамлела. Загаварылася яна і пра ўсё забыла.

— Кідай яго, сынок, у памыйнае вядро.

Косцік расшчапіў пальцы рукі, крыж дзвінькнуў аб цэглу загнета, раскінуў у бакі перагарэлы попел.

— Панакідалі тут усяго,— сярдзіта буркануў Косцік сабе пад нос.— Знайшла месца, дзе крыжы раскідваць. Гаварыў жа я, што ў цябе, мам, нідзе ладу няма. Сабаку атруціла, цяпер з крыжам абы-што робіцца.

— Ды я пра гэта, сыночак, ні слыхам ні дыхам не ведаю. Відаць, тут баба Матруна варажыла, калі мяне ў хаце не было. Ты ж сам ведаеш — яна любіць такія штучкі. Бацьку ўжо не гавары, ён сварыцца на старую будзе. Старое ж, што тое і малое, не доўга яго і пакрыўдзіць. То лепш давай змоўчым. Сядай, Косцічак, за стол, сама вячэру дастану. Не дужа хоць руку апёк?

— Так сабе, трошкі.

***

Сасоначка расла не ў гушчары, як большасць, а між стромкіх, ладных ужо сясцёр. І сонца ёй было тут удосталь, і дажджавой вадзіцы хапала, ды ніхто знячэўку і стаптаць не мог. Расла сасоначка ў зацішку, цягнулася да неба, туды, дзе начамі плоймай высяваліся зоркі, дзе месячык пастухом-бацькам праходзіў між імі. Часам здавалася сасоначцы, што дагоніць яна старэйшыя дрэвы, перарасце і выпрастае вершаліну над усім лесам. Тады ўжо ніводная птушка не міне яе вершаліны, каб на хвілінку не прысесці, склаўшы крылы, не паглядзець у бясконцасць ды парадавацца жыццю. Якое ж яно, жыццё, неахопнае, шырокае і бяскрайняе, радаснае і шчаслівае. А магутныя вятры-бураломы ды злыя спякоты — часовае. Усё гэта мінае, і зноў застаюцца шаравата-блакітныя ліпеньскія вечары, майскія спевы птушак, куванне самотнай зязюлі, вэлюм празрыстага туману, які прыходзіць з грыбнымі дажджамі з далёкіх і блізкіх лугавін, з ручаёў, крынічных рачулак, аерных балацявін. Жыццё прыгожае і доўгае. Яго ніхто, ніхто-ніхто не можа адняць. I дрэўца жыло кожным днём напоўніцу, узахлёб, не ашчаджаючы сілаў і дабрыні, радуючыся кожнай хвілінцы, кожнаму гуку ў наваколлі. Яна пакуль не ведала, што побач жывуць нястомныя жукі-караеды, што зусім недалёка селішчы людзей, у якіх ёсць сякеры і пілы, што ім трэба будаваць хаты, разводзіць агонь у печах. Але яна, сасоначка, нікога не чапае, жыве тым, што даецца кожнаму бясплатна, спакон веку. Дык навошта быць самотнай? Навошта па начах уздыхаць, рыпець засохлымі галінамі, набітымі маланкай расшчэлінамі. Трэба кожную раніцу чакаць, калі ўзыдзе сонца, якім яно будзе: празрыста-яркім, сляпучым ці слюдзяніста-бляклым, заплаканым. Расла сасоначка, заглыбляла карэнні ў зямлю, зіхацела сярод бураватых ствалоў залацістасцю здаровай кары… Жыла, расла сасоначка.

Частыя бураломы абміналі закутак гэтага лесу, а калі і наляталі, на зямлю з надрыўным уздыхам лажыліся магутныя, выспелыя дрэвы. А сасоначка расла, расла і радавалася, пакуль цёмнай і мокрай восеньскай ноччу не прыйшло да яе Нешта. Яно пасялілася ў карэнні, ствол, галінкі. Нешта акруціла сасоначку, выпіла да донца яе радасць, забрала шчасце, адняло сілу. I пажаўцела, зблякла дрэўца, асыпалася ігліца, трэскалася кара, не радавалі сонца, зоркі, неба. Невядомае, чужое Нешта сядзела ў сасоначцы, чакала.

Мінула восень, потым зіма, прыйшлі, прыляцелі вясеннія дні. Нешта заварушылася, напялася, ды так моцна, так невыносна балюча, што дрэўца сыходзіла рыпам і енкам, як стогадовая высахлая вербіна з падмытым карэннем на сажалцы…

А вось і людзі побач. Валяцца, лажацца на прысыпаны снегам дол старэйшыя сёстры-сасонкі. Мільгаюць сякеры, спявае піла, ды так, аж не чуваць блізкай сініцы.

Нешта з усяго ствала сасоначкі: з карэнняў, галінак, сабралася ў самай сярэдзіне, ды такім камяком, што распірае ствол сасоначкі, як гнойны пухір. I вось дрэўца пераломваецца, на яго з усохлай вершаліны давіць другое, магутнае, і ляціць сасоначка стралой на чалавека, даганяе яго, і ўдвух супакойваюцца. Нешта вырываецца з дрэўца, ухкае. рагоча, іржэ, зрабіўшы віраж, хаваецца, знікае ў старым. трупехлым карчы.

Змоўклі сякеры, прыціхла піла. А сонца, першае, вясенняе шчодрае сонца, шчыра лашчыць, абдымае ўсё і ўсіх…

***

«Ці ты гэта, Іван? Не веру сваім вачам… Я ж сам бачыў, як цябе выцягвалі з возера. Аж на сёмы дзень толькі знайшлі. Няўжо ты мне снішся, сябрук? Прайшло ж нямала часу, а дагэтуль ні разочак ты не прыходзіў да мяне ў сне. А калі папраўдзе, то і не думаў я задужа пра цябе. Шкода было спачатку, а пасля — дзень, два, тыдзень, і жыццё бярэ верх. Сам ведаеш: жывы пра жывое думае. Вось і сёння хадзілі з Іванам Перуновым і яго Лёнікам у лес. Хату ён надумаўся новую ставіць. Свой жа, родзіч, як не дапамагчы. Чаго ты моўчкі глядзіш? Скажы хоць слова… Як яно там, ну, на тым свеце? Ці варта баяцца паміраць? Бо колькі ні жыві, а пра яе, смерць-матухну, думаць трэба. Не мы першыя нараджаемся, жывем і сыходзім, саступаем месца другім, нашчадкам нашым. Але як здарылася, што ты патануў ува ўсіх на вачах ды ніхто гэтага не бачыў?»

«Бедны, бедны Сяргей, ты яшчэ нічога не зразумеў. Хоць і са мною такое было напачатку. Але мінае гэта праз шэсць тыдніц-нядзелек. I ты будзеш вольны, поўнасцю вольны ад зямлі і зямнога. Забудзеш пра тое, мінулае. Пакуль жа, для адвычкі, шэсць нядзель побач буду я, паўсюль. Ты адвыкнеш, паспееш з усімі развітацца. Некага выбераш для сябе, пачнеш яго ахоўваць ад усяго зямнога, усяго злога і брыдкага. Гэта будзе твая нітка повязі з тым, мінулым, з зямным. Але да гэтага паціху сам дойдзеш.

Слухай, ты ўжо быў над сваім целам? Хутчэй за ўсё не. Як толькі вырваўся, то кінуўся гуляць, так? Разумею, усё паўтараецца. Тады пайшлі».

«Пачакай, Іван, а дзе я?»

«Ты побач са мною, тут. Ну а цела там. Зараз мы і будзем каля яго».

«Дык я бачу ж сам сябе. Якое яшчэ іншае цела?»

«Тваё, тваё, Сяргей. Пакуль ёсць магчымасць, паглядзі, а то больш не прыйдзецца. Схаваюць яго, як хаваюць усіхныя».

«Значыць, я мёртвы, Іван? Але чаму, навошта? Я ж зусім яшчэ не жыў, нічога не бачыў. У мяне ж дзеці. Іх расціць, гадаваць трэба. У мяне жонка, Галя, маладая. Мая ж маці яшчэ жыве. Як ёй выгрымаць смерць маю, Іван?»

«I я некалі хацеў пабыць яшчэ там. Але… Вытрымала мая, то і твая перанясе. Ды і не так гэта важна. Мо некалі… у цябе з’явіцца іншая маці і бацька другі будзе, народзяцца дзеці. Будзе ўсё… Можа, будзе, а можа… Не трэба спяшацца. Што павінна здарыцца, таго не абмінеш…»

«Яшчэ, Іван, скажы, з-за чаго я, ну, памёр?»

«Цябе сіла мінулага забрала. Як і мяне. Не па боскай гэта волі. Толькі хопіць пытанняў. Пакуль не на ўсе і я магу адказаць. Прыйдзе той дзень, і ўбачым мы тое, чаго не бачылі, і пачуем тое, чаго дасюль не чулі.

А пяпер пайшлі, зірнеш на сваё цела. Вядома, калі табе гэтага яшчэ хочацца».

Кафляныя сцены трупярні. Бялюткія. Столь у трэшчынах з бруднымі, жаўтавата-ржавымі падцёкамі. Высокая лямпачка. Вокны запэцканы белай (праўда, некалі белай) фарбай. Падлога жоўтая, выслана абліцовачнай пліткай, на ёй доўгі чорны шланг, з яго цурчыць вада, збягае па вузкаватай канаўцы ў закратаваны сцёк. Тры высокія, па пояс, кафляныя сталы. Два пустыя, на трэцім поўнасцю голы чалавек. Гэта ляжыць Сяргей Смаляк. У яго пад патыліцай выгабляваны цельпушок з роўнай выемкай пасярэдзіне. Якраз для патыліцы. Цела ўскрыта. Ад самага горла і ніжэй пупка. Узнята чарапная каробка. Левая скроня праломлена. Месца, куды патрапіла сухастоіна. Побач — стары дзядок у брудным халаце. Манатонна-санліва цурчыць вада са шланга. Плямы крыві на кафляным стале зацёрты, але не выцергы. Здаецца, што вакол Сяргея Смаляка нехта рассыпаў спелыя суніцы і, неахайна падбіраючы, падавіў іх.

Дзядок аднекуль з бакавушкі прынёс ахапак старых, падраных прасцін. Паклаў на вольным стале непадалёк ад Сяргея. Цяпер у руках дзядка доўгая, з палец, крывая іголка. Стары адрывае з клубка жоўтую шаўковую нітку, прыплюсквае адно вока і прыладжваецца прасунуць нітку ў вушка іголкі. Нітка не слухаецца нязграбных пальцаў старога, праскоквае міма. Дзядок абгрызае нітку, мусоліць яе губамі і зноў прыжмурвае вока. Ці не на сёмы раз нітка нарэшце ўдзета…

VI

Хвілін дзесяць таму выйшлі з трупярні судмедэксперты. Сённяшні дзень не раўня ўчарашняму: калючы, сцюдзёны вецер з драбкамі цупкага снегу.

Шышкаўцы стаяць каля дзвярэй трупярні. Побач машына з купленай у райцэнтры труной. Галя ў чорнай хустцы і такім жа паліто. Каля яе Таццяна Вароніна, Каця Перунова, Валодзя-шафёр, Пракопаў Санька і Антон.

— Мужчыны, схадзіце гляньце, калі ўжо можна будзе апранаць Сяргея,— напаўголаса прагаварыла Таццяна, не выпускаючы з-пад рукі Галю.— Адзенне вазьміце ў машыне.

Але ўсе стаяць, быццам прымерзлі да асфальтаванай сцежкі.

— Ну што вы за людзі? Чаго баіцеся? Калі б можна было мне, бабе, я вас не прасіла б,— Таццяна сказала гэта задзірыста, з папрокам.— Не прынята ж, каб абмывалі і апраналі мужчыну бабы. Ці мо ўпершыню пра такое вы чуеце?

Першы зрушыўся Валодзька-шафёр, за ім Санька.

— I я пайду з вамі,— ледзь чутна падаў голас Антон.

— Нельга табе, дзетка. Маладзенькі ты дужа,— Каця Перунова ўсхліпнула.

— Я мужчына, і я пайду.

Усе пераглянуліся.

— Няхай ідзе,— неяк абыякава згадзілася Галя.