Распяцце, альбо Ці ж баліць галава ў вароны...

Анатоль КАЗЛОЎ

РАСПЯЦЦЕ, альбо Ці ж баліць галава ў вароны…

Ён зайздросціў вароне і другі тыдзень запар піў. У горадзе, здаецца, не засталося ніводнай піўнухі, каля якой не сядзеў бы ён з трохлітровікам смярдзючага, як бычыная мача, пойла. Звычайныя сталі тлумны хмель у галаве і бязладныя чэргі сінюшных алкаголікаў. I ён, Андрэй, стаў ужо для іх сваім. Але хлопец зайздросціў вароне — шэрай, някідкай і бруднай вароне, у якой толькі і турботы, што корпацца ў сметніцах ды заглытваць шчодрыя кавалкі недаедкаў. Вароне не хочацца піва, яна не шукае гарэлкі. Гэтая птушка не тырчыць каля таксафона, не абзвоньвае знаёмых, каб перахапіць сотню-дзве рублёў — у вароны не баліць галава. Галоўнае ж, яна не шукае ўнутранага суладдзя… А-а, вось і падышла Казіміраўна. Ні слова не кажучы, садзіцца каля Андрэя і адсёрбвае з ягонага слоіка піва. Затым няспешкі корпаецца ў кішэні і дастае загорнуты ў паперчыну селядзец.

— Брыдка ўжо глядзець на ўсё гэта,— бубніць яна сабе пад нос.— Тут усе морды на адно ліцо, няма на кім і вока супыніць.— Маўчыць нейкую хвіліну, ірвучы селядзец, што тую гнілаватую анучу, на кавалкі.— Бяры еш,— гаворыць яна Андрэю і падае шматок рыбіны.— Усё п'еш, глядзі-глядзі, дап'ешся. Будзеш як яны,— тыцкае Казіміраўна рукою на чаргу,— як я,— гэтыя словы прагаворвае яна больш прыцішана.— Згубіць сябе, хлапец, няцяжка. Гэта тое ж самае, што два пальцы за вуглом абмачыць.

Андрэй маўчыць. Ён напаўвуха слухае апухлую Казіміраўну і шукае вачыма варону — тая цягала па бруднай асфальтаванай сцежцы абсмактаны шкілет рыбіны.

— У цябе што, язык прысох да нёба, га? — Казіміраўна локцем піхае Андрэя ў бок.— Вось я пахавала двух сыноў. Тады ўпершыню і напілася. Быццам лягчэй было. Прыйду з працы — вып’ю некалькі чарачак, і сэрца мякчэе, не такое каменнае становіцца. Здаецца, што мой Колечка з Мішкам у другім пакоі сядзяць ці выйшлі на нейкую часіну ў горад. Сяджу я і чакаю, так за сталом, бывала, і засынала. А зрання зноў душа баліць. Іду на завод, пагляджу на аднагодкаў маіх хлопчыкаў і нічога больш не бачу праз слёзы — як туманам усё зацягнута.— На вачах Казіміраўны нагарнуліся слёзы, буйныя і ядраныя, што тая раса на ранішніх прырэчных травах.

— Вунь яны ходзяць, коса пазіраюць, смяюцца з алкаголікаў,— гэта Казіміраўна пра прахожых,— а не ведаюць аднаго: гора кідае чалавека ў гэтую багну. Адныя, хто мацнейшы духам,— выбіраюцца, а другія па макаўку застраюць. Ніхто са шчаслівых піць не будзе. Гэта кажу я табе, хлопчык. Глядзі, глядзі, вунь Манька ідзе,— захвалявалася Казіміраўна.— Трэба адагнаць гэтую сцерву, а то, калі прысядзе, усё высмакча за пяток мінут, як той насос усё роўна. Ты гыркні на яе. Мне ж няёмка, тады-сяды разам чарку бяром,— кабеціна крутнулася ў другі бок, але Манька, відаць, заўважыла яе. Абмінаючы людскія купкі, Манька шыбавала да Андрэя.

— Авой, гляджу, быццам нехта знаёмы. Аж то Казіміраўна прыладкавалася ўжо,— не вітаючыся, адным дыхам пратараторыла.— Зрання ў горле сушыць, так ужо сушыць, аж знемаглася. Хлопча, мо даў бы глыткі два сёрбнуць. У мяне дужа ж прыгожая дачка, дасць Бог і раднёю будзем. Ці праўду я кажу, Казіміраўна?

— Во ўжо ў каго язык, што той вятрак.— раздражнёна буркнула Казіміраўна.— Ад цябе нідзе не схавацца, паўсюль выгледзіш сваімі тэлескопамі. I так у саміх ледзь на дне засталося. Табе тут і на паўглытка не будзе.

Андрэй моўчкі ўзяў з зямлі слоік і падаў новай знаёмай. Казіміраўна незадаволена хмыкнула і яшчэ больш адвярнулася ад Манькі.

— Няхай п'е, я яшчэ вазьму,— каб неяк супакоіць жанчын і не даць успыхнуць сварцы, прагаварыў Андрэй.

— Добры ты хлопец, ой добры,— залепятала Манька, схапіўшы слоік,— сення я цябе звяду з Люськай, донькай сваёю. Бачу я, што ты пры грашах, то яна табе спадабаецца. Люсьцы маёй пятнаццаты гадок пайшоў. Дзеўка — што тая малініна. Нацешыцеся, ой добра нацешыцеся. Яна ж такая ласкавая, такая ўвішная, яна…

— Ды пі ты ўжо, лярва,— перабіла Маньку Казіміраўна,— у цябе адно ў галаве: абы хутчэй пад каго дачку падкласці. Я б цябе разадрала за гэтае, як жабіну.

— Ты цішэй, Казіміраўна, цішэй. А то равеш на ўсю вуліцу, што тая галодная карова ў стойле. Люська ж мая, і я дабра ёй хачу…

— Якога дабра, Манька? — перабіла Казіміраўна сяброўку.— Ты ж на ёй зарабляеш і на агурок, і на чарку. Зробіш з дачкі такую ж, як і сама, б…

— Ну, Казіміраўна, гэта ўжо не табе судзіць. Ты лепш скажы, як цяпер пражыць, каб з голаду не здохнуць, каб не свяціць голымі лыткамі, га?

— Людзі ж вунь жывуць і неяк дзяцей берагуць, не падстаўляюць іх кожнаму, з чыёй кішэні рубель тырчыць.

— Канечне, табе лёгка гаварыць ета. Ты адна і век пражыла свой, а мне таго-сяго яшчэ хочацца. А Люська мая ўжо ладная, няхай і яна капейчыну ў хату нясе. Што ні робіць — усё на маіх вачах, а не так, як той-сёй у падвалах ды завуголлях. Вось скажы: ці дрэнна тое, што я хлопца хачу з ёй пазнаёміць, га? — Манька хіснула галавою на Андрэя.— Хлопец у сіле. То ж будзе і яму ў радасць, і нам на карысць.

Андрэй узняўся, узяў пусты слоік. Казіміраўна з Манькай спалохана перазірнуліся.

— Зараз буду, толькі налью яшчэ піўка,— заспакоіў жанчын хлопец.

Варона некуды зляцела. Як ні шукаў яе Андрэй — не мог нідзе згледзець. Мо паляцела яна да другой піўнухі, дзе не так ашчадна абсмоктваюць рыбіныя косткі, дзе шчадрэйшая і багацейшая публіка…

Да акенца піўнога ларка цягнулася даўгаватая, чалавек на пятнаццаць-дваццаць, чарга. Андрэю захацелася пастаяць, і ён прыткнуўся за спінай апошняга. Ім быў дзядок з самаробнай кавенькай у руцэ.

Андрэй думаў. Думаў аб усім і ні аб чым. Але раз-пораз у думкі ўсё роўна ўрывалася Марына.

«Паўтара года разам штодня. Было так лёгка і бесклапотна. Думаў, нарэшце знайшоў сваё, адзінае, на адведзены Богам век, аж не. Усё нашмат складаней, намнога заблытаней. Балюча да помраку ў галаве ўсё ўзгадваць… Вар’яцтва! Д’ябальшчына! Але не і яшчэ раз не! Я таксама маю гонар. Ніколі ні цвярозы, ні п’яны пасля таго здарэння не набяру нумар яе тэлефона. Проста я выкрасліў яго з памяці — выкрасліў! Урэшце — трэба мець мужнасць і гонар. Без гэтага які ж ты мужчына… Кожны з нас, людзей, мае права зрабіць свой выбар, кожны… Шкода аднаго, што з-за гэтага часам руйнуюцца лёсы не толькі асобных людзей, але і цэлых народаў, нацый… Ха, ну і заносіць цябе, хлопец. Але ж чаму заносіць? Хоць бы ўспомні Платона. Ягоную Атлантыду. Там жыццё атлантаў пачало мяняцца з таго моманту, як парушылася дабрадзейнасць, знікла згода між людзьмі, з’явілася сквапнасць, здрада. Вось ужо гэта здрада. Няхай бы гарэла яна сінім полымем… А яшчэ, здаецца, атланты адчулі культ сілы. Платон казаў, што на змену боскім законам прыйшлі чалавечыя. Не, не ўсё так проста, як здаецца, чалавек абавязаны плаціць за свае грахі. Мо я за іх і расплачваюся. Расплачваюся, як атланты, дзеці Пасейдона, расплаціліся перад Зеўсам. Але ж мая катастрофа ў параўнанні з іхняй — мізэр, пшык. У такім выпадку чаму сцвярджаюць, што кожны чалавек з’яўляецца бязмежным сусветам. Значыць, і мая трагедыя — трагедыя цэлага сусвету. Вось так, Марынка, ты прычына трагедыі цэлага сусвету…»

Чарга рухалася вельмі марудна. Увесь час наперад лезлі тыя, хто каля гэтай піўнухі быў «прапісаны» месяцамі, а то і гадамі.

Тоўстая, як парафінам налітая, прадаўшчыца не паспявала складваць у шуфлядку скамечаныя купюры. Піва лілося ракою. Жаласліва дзвінькалі пустыя слоікі, задаволена басілі трохлітровікі з пенкаю праз горла.

— Дакуль у хвасце стаяць будзеш? — шмарганула за Андрэеву руку Казіміраўна.— Людзі пазней за цябе пайшлі да ларка і ўжо п’юць, а ты? — Казіміраўна не на жартачкі злавалася. Давай слоік і грошы — я сама вазьму.

Андрэй моўчкі паслухаўся. Казіміраўна параспіхвала падпітых мужчын, прабралася да акенца. Праз пяток хвілін яны зноў сядзелі ўтраіх пад разгалістым дрэвам, на ўгрэтай сонцам зямлі.

Першая прыклалася да слоіка Манька. Піла няспешкі і доўга, з застылай усмешкай у вачах. Нарэшце адарвалася, перадыхыула, цярнуўшы далонню вусны.

— Ух і добра. Але ж півам душы не абманеш. Ці праўду я кажу, Казіміраўна?

— Табе абы хутчэй бельмы заліць. Яшчэ паспееш, дзень жа і да полудня не дакаціўся.

Цяпер піла Казіміраўна: узахлёб і не смакуючы. 3 куткоў рота сцякалі вузенькія, здавалася, бясколерныя ручайкі.

***

Андрэй сумаваў. Ён глядзеў наўкол, а ў вачах быў той вечар: кафэ, ціхая неназойлівая музыка, ветлівыя афіцыянты, ён за столікам у самым кутку, цьмянае асвятленне. Яму добра, бо крышку выпіў і нямашака куды спяшацца. Ніхто не дакучае — ён адзін. Тут цёпла і ўтульна, а на вуліцы халодны і дажджлівы лістапад, голыя і шэрыя да чарнаты дрэвы. Там хрыпаты і студзёны вецер паддзімае пад апраткі, шкуматае нагавіцы. зрывае з галоў шапкі. На вуліцы няўтульна, а тут добра. Але вось да яго афіцыянт падсаджвае дзяўчыну. Яна таксама адна, з выгляду някідкая і апранута не вельмі каб. Няхай сядзіць, што Андрэю да яе. Ён няспешкі пацягваў віно, а яна кактэйль. Маўчалі. Толькі ж доўга так нельга. Проста няёмка.

— Я Марына.

— А я Андрэй.

— У мяне сёння саракавіны па бацьку, і я хачу адна ўспомніць яго. Дужа не люблю, калі за сталом гавораць шмат няшчырых і добрых слоў пра тых, каго няма.— Дзяўчына адпіла глыток з фужэра.— Я зразумела толькі пасля бацькавай смерці, што паважаць і любіць людзей трэба пры іх жыцці, калі гэта ім вельмі патрэбна. А пасля смерці… — Марына цяжка ўздыхнула.

Андрэй не ведаў, што сказаць ёй, і таму згодна кіўнуў галавою.

Так яны праседзелі ўдваіх да закрыцця кафэ. Потым разам паехалі да Марыны. Гэта быў іхні начатак…

— Слухай, ты што, спіш з адкрытымі вачыма, га? Ну і ёлупень,— Казіміраўна соўгала Андрэю ў рукі напаўадпіты слоік з півам.— Далібог, хлопча, у цябе нешта з галавою. Забудзься ты пра ўсё, бо з горам ці нудою жыць штодня немагчыма — звар’яцееш. Манька вунь ні аб чым не шкадуе, ні пра што ў яе галава не баліць.

— А навошта мне каўтун у косах,— шырока ўсміхнулася Манька, выстаўляючы напаўз’едзеныя зубы,— трэба жыць як набяжыць. Баліць нешта — ты спявай, а калі крыўдзяць — смейся. I Люську сваю я такую ж гадую. Вучу нічагусенькі не браць да галавы. Яна ў мяне ядраная і паслухмяная дзеўка: з паўслова ўсё схоплівае.

— Зноў завялася,— перабіла Казіміраўна сяброўку.— Ты б лепш дачку вучыцца куды адправіла. Што ёй свеціць з васьмю класамі, як будзе зарабляць на хлеб далей? Хоць раз падумала ты пра гэта, Манька?

— Не бойсь, падруг, Люська жыцця хлебанула напоўніцу. Яна ведае, што пачым. Ты мне скажы: на якой рабоце можна за ноч паўгары, а то і дзве тышчонкі хапануць? Бачыш — ты рукамі разводзіш, а Люська мая зарабляе. Вось яны, спонсары,— тыцнула Манька ў Андрэя.

— Цьфу ты,— сплюнула Казіміраўна збоч сябе,— гарэць табе, Манька, на тым свеце ў смале.

— Ды пайшла ты, Казіміраўна... Вучыць яшчэ будзеш. Цяперака кожны чалавек жыве як можа, на што здатны. Чэсная мне знайшлася! У самой нябось, як маладая была, то скура гарэла, а цяперака ты праведніца. Помню, яшчэ мая матка гаварыла: не саграшыш — не пакаешся, а не пакаешся — не саграшыш. Так што, Казіміраўна. пакуль можаш — грашы, пакаяцца заўсёды паспееш,— Манька дурнавата хіхікнула.

— Жыццё не мае сэнсу,— нарэшце падаў голас і Андрэй.

Манька з Казіміраўнай прапусцілі ягоныя словы міма вушэй.

***

То была сярэдзіна вясны. Яшчэ зябкаватая і гразкая, з бруднымі, падталымі грудкамі снегу на абочынах дарог, у скверыках і парках. Але раніцай, каля дамоў на бязлістых дрэвах, ужо насвіствалі шпакі, весела цвінькалі сініцы.

Андрэй прахапіўся ад тэлефоннага званка. За акном стаяў яшчэ густы прыцемак. Спачатку яму не хацелася падымаць трубку, але тэлефон не змаўкаў, надаедліва звінеў.

«Каб вы спрахлі! I які ідыёт надумаўся такою парою турбаваць? — вылаяўся ўголас Андрэй.— Такі прыемны сон, і вось на табе».

А тэлефон не змаўкаў. Хлопец са злосцю схапіў трубку.

— Алё, алё,— данеслася аднекуль з глыбіні.— Андрэй, гэта ты?

— Так, я. Што здарылася, Марына? Адкуль ты звоніш? Што з табою? — у Андрэя часта забілася сэрца, запульсавала кроў у скронях. Марына ўпершыню званіла яму ў такі час.

— Не хвалюйся. Я з вакзала. А цяпер слухай мяне і не перапыняй. Значыць, так: у цябе засталося сорак хвілін. Толькі сорак і ні на хвіліну больш. Я ўжо ў касе ўзяла два квіткі да Вільнюса. Мы з табою едзем у Трокі. Так загадаў мне сёння бацька ў сне. Больш ні пра што не пытайся. Час бяжыць. Я цябе чакаю.

За ўсю дарогу ў цягніку Марына не прамовіла ані слова. Яна была насцярожаная і непадступная: з глыбокім сумам у вачах і нервова падцятымі вуснамі.

Быў полудзень, калі яны дабраліся да Трокаў. Імжэў дробны і надакучліва брыдкі дождж. Ужо здалёк бачыўся, пасярод возера Гальве, Тракайскі замак. Ён волатам узвышаўся на востраве і здаваўся абыякава-ганарлівым як да астатніх пабудоў гарадка, так і да людзей, якія спяшаліся да яго па вузкім драўляным мастку.

На вачах у Марыны нагарнуліся слёзы.

— Некалі мой тата дапамагаў аднаўляць з руінаў гэты замак,— ледзь не шэптам сказала яна Андрэю і асцярожна дакранулася рукою да мокрых цаглін уваходнай брамы.— Учора ноччу мне сасніўся бацька. Ён загадаў, каб я прывезла на ягоную магілу камень з гэтага замка.

Да сённяшняга дня не магу зразумець той паездкі. Трокі… Замак… Сон і… камень на бацькаву магілу. І сум, глыбокі і балючы сум у Марыніных вачах, такі сум бывае, мабыць, толькі ў вачах чалавека, які знаходзіцца перад одрам смерці. Напачатку мне хацелася неяк развесяліць яе, дапамагчы выцягнуць маю любую дзяўчынку з пекла кепскіх успамінаў. Так-так, менавіта з пекла. Хоць я не ведаў ды і не ведаю зараз, аб чым, кім ці пра што яна думала. Толькі ж думы тыя былі для Марыны як сіло, як сувой, яны не давалі ёй дыхаць і глядзець на белы свет…

Божа мой, хто б мне змог адказаць: чаму чалавек, якому падорана, дадзена жыццё, вымушаны штодня, штохвілінна пакутаваць. Ірваць сваё сэрца, як паркалёвую вынашаную прасціну, не толькі з-за сябе, а найбольш з-за іншых, з-за тых, хто поплеч з намі,— бацькоў, якія выпхнулі на свет, сяброў, якім ты нічога не павінны, але якія, як ненажэрныя мурашы, снуюць каля цябе і бессаромна адгрызаюць кавалкі тваёй душы разам з целам. Знаёмыя і незнаёмыя, якім карціць ушчыкнуць бліжняга, паглядзець на ягоныя пакуты і слёзы, на тое, якая ў каго кроў. Чаму так? Чаму? Хто мне адкажа, дапаможа зразумець? Мо вось яны — Казіміраўна, або Манька, ці гэты люд, які, быццам па шчасце, стаіць у чарзе па піва. Шчасце… I хто толькі прыдумаў гэтае ідыёцкае слова? Няйнакш нейкі алкаголік. Таму што цвярозы чалавек не ведае ўвогуле, што такое шчасце. Але чаму не? Я ж быў шчаслівы, быў шчаслівы з Марынай. Мне брыдкі пах гарэлкі, смак піва… Тады я быў шчаслівы, а цяпер няшчасны. Відаць, стаў я псіхам. Нармальнаму чалавеку такія думкі не будуць свідраваць мазгі. Відаць, праўда ў тым, што з боллю і ў пакутах чалавек нараджаецца, з гэтым жыве, не вызваліўшыся ад іх, сыходзіць у магілу. Смешна, але не ўсё ўжо так і складана. Ха, бач ты: адкрыў для чалавецтва ісціну. Новаспечаны філосаф і псіхолаг. Брыдка. Глядзі, каб ад самога сябе не званітавала…

— Зяцёк,— гэта ўжо Манька,— можа, зварганім па сотачцы беленькай, га? А то, як мой хахаль некалі казаў, піва піць — толькі член гнаіць. Пуза нальеш поўнае, а ў галаве як было светла-светленька, так і застаецца. Цяперакаж паўсюль у кіёсках стаяць і «Пшанічная», і «Белая Русь», і яшчэ чортведама якая. Ды і нядорага ж яно. Што для нас гэтыя грошы, праўда, Казіміраўна?

— Яно-то так,— няўпэўнена пачала Казіміраўна,— у мяне ж да пенсіі засталося паўсотні, а яшчэ два тыдні жыць трэба. У цябе, ведаю, у кашальку таксама адзін вецер ды, можа, медзякоў шчэпаць. А з яго,— Казіміраўна паказала вачыма на Андрэя,— скуру здзіраць не выпадае. Няёмка гэта неяк, не па-людску.

— Ай, і чаго ў цябе галава за ўсіх баліць? 3 хлопцам я неяк сама разлічуся,— Манька загадкава ўсміхнулася.— Ну то як? Возьмем беленькую? Пойдзем да мяне, пасядзім па-графску. Мая Люська таго-сяго згатуе на зуб. Усё будзе, як у лепшыя часы.

Першы падняўся з-пад дрэва Андрэй, за ім паспешліва ўсхапіліся Манька з Казіміраўнай. Калі яны абыходзілі чаргу, нехта з натоўпу гукнуў Маньку. Яна, не ўглядваючыся ў людзей, адмахнулася рукой і прыспешыла крок, вырываючыся ўперад. Але мужчына гадоў пад сорак дагнаў жанчыну і аберуч абхапіў за талію і намагаўся адарваць Маньку ад зямлі.

— А ці ты здурнеў! — жвава адбрыкваючыся, напаўголаса прыкрыкнула яна.— Людзей — што пчол каля вулля, а ён у заігры кінуўся. Адпусці, зараз жа адпусці, а не то хапану пяцярнёй між ног, і будзе яешня.

Мужчына п'янавата ўсміхаўся і з усяе сілы, аж на скронях уздуліся вены, прыціскаў Маньку да сваёй грудзіны.

— Во наляцеў, як коршун на нягеглую курыцу,— раздражнёна падала голас Казіміраўна.— Яшчэ вазьмі ды разлажы яе пасяродку тратуара, няхай людзі дармовы цырк пабачаць. У вас жа сораму з гульчын нос нямашака. Проста не людзі. а марцовыя каты, глядзець гідка.

— Ды я проста так, дзеля жарту. Гляджу, што некуды мае дзяўчаткі борздзенька пашпацыравалі, дык я і падумаў: а чаму б і мне не прыляпіцца? — выскаляючы зубы, апраўдваўся мужчына.— Учора атрымаў аванс, то хачу вам праставіць. Давайце па куфлю піўка бамбанём, га? У чарзе гаварылі, што сёння яно добрае, не разбаўленае. Сам яшчэ не паспеў прыгубіць. Зрання па пляшцы віна з суседам высмакталі, а цяперака півам закарцела пабалавацца. То як?

— Што піва? Ну што тое піва? — Казіміраўна з незразумелай для Андрэя злосцю загаварыла да мужчыны.— Ты думаеш, у мяне мачавы пузыр гумавы? Калі так, то дарэмна. Аванс ён палучыў! Шчодры стаў, куфаль піва праставіць. Ды на паўлітра гэтага пойла мне любы тут дасць! — Казіміраўна махнула галавою на чаргу.— Не, каб пазваў на белую ды горкую, запрасіў пасядзець па-людску, а ён півам гыцкае. Цьфу на цябе! — Казіміраўна плюнула мужчыну пад самыя ногі.

Манька моўчкі папраўляла адзенне. Андрэй абыякава глядзеў навокал з адзіным жаданнем убачыць знаёмую варону. Толькі ж і з гэтага боку піўнога ларка яе не было.

— Міцька, можа, праўда возьмем гарэлкі? Ну, на адну бутэльку грошы ў цябе знойдуцца? Ведаю, што не ўсе жонцы аддаў, прыхаваў некалькі соценных. У нас на адну ўжо ёсць. Гэты хлопец бярэць. Калі пойдзеш у долю, то і табе хоць адну, а трэба браць. Тут жа недалё…

— Ды ну яго ў ж… — перабіла Маньку Казіміраўна.— Яшчэ будзеш, як дзеўку, угаворваць. Няхай душыцца півам.

— Чаго вы ўсхапіліся, як віхор? Слова ўставіць не даеце. Як скажаце, так і будзе.

— Во з гэтага б і пачынаў.

Усе ўчацвярых яны пайшлі праз сквер да бліжэйшых камерцыйных ларкоў, якія гэтым летам запаланілі ўвесь горад. У камерсантаў было ўсё: начынаючы ад жавальнай гумкі і заканчваючы аўтаматамі Калашнікава і супрацьтанкавымі кулямётамі. Але найбольш у вітрынах зіхацелі, красаваліся рознакаліберныя пляшкі са спіртным. Здавалася, што ўвесь цывілізаваны, ды і не толькі, свет завёз у горад сваю хмельную прадукцыю. I наш народ гуляе. Гуляе пасля доўгага посту. Гуляе, нягледзячы ні на кошт, ні на сваё здароўе, ні на пусты, нішчымны стол. А што рабіць простаму чалавеку? За што зачапіцца яму? Няпэўнасць і невядомасць. Палітыкі дзяўбуцца паміж сабою, як тыя байцоўскія пеўні. Ды пры гэтым яшчэ ўмела снашаюць народ, дураць яго штодня, зацягваючы папругу не толькі на народным жываце, але і на шыі. А цэны? Яны, як блохі ў шалудзівых сабак, штодня скачуць, павялічваюцца, і ўжо, здаецца, ніхто не зможа іх зацугляць. I працуй ты хоць да пасінення, да крывавых мазалёў, да гарба на карку, а атрымаеш капейчыны. Добра яшчэ, калі і гэтыя капейчыны своечасова кідануць табе, як пан таму жабраку, пра якога столькі напісана ў «геніяльных» творах сацрэалізму. І таму народ п'е, ты п’еш, мы п’ём. Бо хмельнаму не так хочацца есці, яму ўсё роўна, у што ён апрануты, дзе і з кім спіць. А заўтра? Што заўтра? Ай, заўтра будзе заўтрашняе. Ад такіх пытанняў адмахваешся, як ад надакучлівай машкары. Недарэмна ж нехта прыдумаў, што будзе дзень, будзе і ежа. Мо знойдзецца яшчэ нехта сярод чалавецтва, хто зможа некалькімі хлябцамі накарміць тысячы, тысячы тысяч, а то і мільёны. Так што пачакаем, будзем чакаць манны нябеснай.

Няшчадна паліла сонца. Ад растопленага гарачымі промнямі асфальту патыхала цяжкім мазутным смуродам. Ягоны дух забіваў лёгкія, казытаў у насаглотцы, выбіваў з вачэй зусім непатрэбную і няпрошаную слязіну.

Манька абмахвала потны твар пяцярнёю, Казіміраўна ж, натужліва перастаўляючы ногі, пыхкала, як перагружаны паравоз.

Андрэю падалося, што толькі хударляваму Міцьку спякота на радасць. На ягоным загарэлым твары застыла, як маска, шчаслівая ўсмешка. Здавалася, што зараз ён найшчаслівейшы за ўсіх. Андрэю ад ягонай ледзяной усмешкі чамусьці стала не па сабе.

«Топ тваю за нагу. Здаецца, што ён толькі што, кончыўшы, з бабы злез. Проста не ідзе, а ляціць. I спёка яго не душыць. Можа, садануць у рожу, дык разаб’ецца ягоная маска радасці. Ну нельга ж так нармальнаму чалавеку. Псіна! I ад чаго ён такі шчаслівы? А што такога ў гэтым? Будзь шчаслівы і ты. Ага, не можаш, то заткніся. Злоба — найгоршыя лекі».

У камерцыйным ларку, які зусім нядаўна вырас каля найлепшага ў горадзе кінатэатра, яны ўзялі дзве пляшкі «Рускай» і дзве «Даляру». Затым, праціскаючыся праз потна-змакрэлы натоўп на супынку, ушчаміліся ў перапоўнены трамвай. Тут было, не раўнуючы, як у фінскай парыльні. Размораныя гарачынёй людзі, здавалася, сцякалі тлушчам, як скваркі на патэльні ў печы. Усяму целу было брыдка ад старонніх дотыкаў. А тут яшчэ лязгат трамвайных колаў. Андрэй страшэнна не любіў трамваі. Асабліва ж пасля таго, як прачытаў раман Булгакава «Майстар і Маргарыта». Калі ён толькі бачыў гэтую страшную машыну, то ў памяці адразу ўсплывалі словы «і пакацілася галава Берліоза».

— Не ўздыхай і не сапі, як падраны кавальскі мех,— гэта Манька да Андрэя,— ехаць яшчэ хвілін дваццаць-дваццаць пяць, і будзем дома.

Андрэй адвярнуў твар ад Манькі. Яму было цяпер усё роўна, колькі ехаць. Прамоклая кашуля прыліпла да спіны, і па скронях сцякалі танюткія раўчукі поту. Яму карцела зараз кінуцца ў халодную ваду рэчкі ці возера… Возера…

Так-так, возера. Трокі, замак сярод возера. Слотны дзень з імжыстым дажджом. Бязлістыя вольхі паўз бераг, нешматлікія гурточкі людзей у замкавым двары, па некалькі чалавек у залах музея замка-камяніцы. Прыцішаная гамонка, абрыўкі фраз на розных мовах. У большасці гэта замежнікі. Ён і Марына каля экспазіцый. Паўасветленыя залы наводзяць на яго, Андрэя, сум, а Марына, здаецца, глядзіць і нічога не бачыць.

Вядома ж, гэты замак некалі аднаўляў яе бацька. Але што ў гэтым такога незвычайнага? Праца як праца — кожнаму сваё. Толькі ж дзіўна штосьці… Шызафрэнічны сон… Камень на магілу... Мабыць, так і пагрэбна, бо Марына ніколі яшчэ не зрабіла ніякага глупства.

Яны нядоўга затрымаліся ў замку. Спусціўшыся па драўляных прыступках у двор, скіраваліся да брамы. Дождж пабольшаў. Буйныя і частыя кроплі няшчадна лупцавалі па іхных галовах, па халаднаватых апратках, булькалі ў частых лужынах і канаўках, фантастычна танчылі па азёрнай гладзі. Андрэй наважыўся спыніцца пад каменнай страхой і перачакаць дождж, але Марына, не замаруджваючы кроку, пайшла паўз знешнюю сцяну замка. Яна быццам не адчувала і не заўважала зябкага і брыдкага дажджу. Ёй было нібы ўсё роўна: набрынялыя хмары на небе ці пякучае ліпеньскае сонца. Яму нічога не заставалася, як цянуцца следам. Дзяўчына не адрывала вачэй ад зямлі. Яна пільна прыглядалася да рэдкіх каменняў і пабітых цаглін — нечага шукала. Чаму нечага? Яна шукала той камень, пра які гаварыла яму і які павінна завезці на бацькаву магілу.

— Марына, давай мо схаваемся ад дажджу. Праз пяток хвілін і сухога рубца на нас не застанецца. Прастудзішся. Мне-то ўсё роўна, а вось як ты? Сама ж гаварыла, што ў цябе хранічны бранхіт. А тут пад ледзяным дажджом гуляеш.

— Нічога-нічога. Яшчэ трошкі пройдземся. Я адчуваю, што бацькаў камень павінен быць дзесьці тут побач. Я проста яго адчуваю.— Яна адарвала позірк ад зямлі. У яе вачах і нацягнутай усмешцы Андрэй улавіў нешта новае, чаго раней у Марыны не бачыў. Але гэта было на адно імгненне, на адзін зірк. I вось яна такая ж, як і даўней.

Божа мой, толькі цяпер Андрэй пачынаў разумець ейны позірк. Той позірк каля замка. Усё ж так проста, можна сказаць — элементарна. А ён быў сляпым кацянём. Вочы ж засціла каханне. Яно і цяпер яшчэ выкручвае сэрца, цісне яго, як расшчэпіна бярозавага пня… «Я не веру!» — апошнія словы Андрэй сказаў так голасна, што яны дасягнулі вушэй Казіміраўны. Жанчына дзіўнавата паглядзела на Андрэя, па-змоўніцку падміргнула яму і быццам па сакрэце прашаптала на вуха:

— Трамвай спыняецца, і мы ўжо выходзім. Адразу вунь за тым святлафорам.

На вуліцы было не нашмат халадней, чым у потным трамваі.

Смажыла. Толькі ж усе аўтаматы з газіроўкай стаялі мёртвыя, а на сокі траціцца ніхто не хацеў. «Выкінеш грошы, а якая карысць? — сказала б наконт гэтага Казіміраўна.— Лепш ужо зберагчы рублі на піва». Магчыма, гэта і было слушна. Што сок з кааператыўных ларкоў, што вада з-пад крана — вялікай розніцы нямашака. Манька з Міцькам ішлі паперадзе. Збоку магло падацца, што гэта закаханая пара. Хоць, праўда, як гавораць бабулькі на лаўках каля пад’ездаў, «не першай ужо свежасці». Але ж свежасць свежасцю, а каханне каханнем.

Бр-р, зноўку каханне. «Пацук ты стэрылізаваны,— вылаяўся сам сабе Андрэй,— нешга сёння цябе зацыкліла на гэтым глупстве. Мо ад дум і ўспамінаў, а мо ад жадання хутчэй пабачыць Маньчыну Люську…»

Але, але пра што бубню сабе я. Вось і абадраныя шпалеры на кухні, пабітая фрамуга і зламаны хрушчоўскі падаконнік. Трохногі стол яшчэ трымае пітво і сякую-такую яду, а калекі-стульчакі выгінаюцца пад целамі, хочуць паскідаць седакоў з сябе, быццам тыя нягеглыя і брудныя падсвінкі, на якіх некалі каталіся ўсе, хто зараз залівае душу за сталом. Так-так, каталіся, куды ад гэтага падзенешся. Ну, не на свіннях, дык на авечках, радзей на баранах — баяліся іх цвёрдых ілбоў з рагамі. Канечне, на калёсах з драбінамі лепей, ды ж такое не часта надаралася. Іншая справа свінні і авечкі. Яны былі дармавыя, суседскія. Сваіх шкода — няхай тлушч гадуюць… Але нешга не відаць Люські. На душы цёпла.