Абганяючы сны

Юджын успомніў пустую без бацькі хату і згодна матлянуў галавою.

— Мужчынам расцеш. Пашкандыбаем да мяне, пад паветку, там зручней гаворку весці. — Аўдзей абапёрся вольнай ад мыліцы рукой на плячо хлапчука. — Пайшлі-пайшлі, — першым зрабіў скок-крок, нібы цвыркун з абарванай нагою, стары.

Сядзіба варажбіта-ведзьмака месцілася за апошнімі хатамі іхняй маленькай, згубленай сярод дрымучых лясоў і балацявін, вёскі. На лабастым пагорку, сярод таўсматых асін, муляў, як бяльмо на воку, двухпавярховы дом Аўдзея. Гаварылі, што больш як стагоддзе, пры князю, пабудавана гэтая хароміна. Ані ўчарнеласці, ні гніласці на дубовых кругляках будыніны. Ад крыніцы пад трыма ліпамі да дома Аўдзея метраў сто — сто дваццаць. Юджын не паспеў і вокам міргнуць, а яны апынуліся пад страхою паветкі, сярод павозак і рыштунку да іх.

— Сядай, хлопча, — Аўдзей паказаў на плашку паўз сцяну. — Гаворка ў нас не такая і кароткая будзе. — Сам прыладкаваўся каля хлопца. — Дрэнна без бацькі застацца ў такія гады, — з жалем прыцмокнуў вядзьмак, — а яшчэ ж дзве дзеўкі меншыя за цябе. Матцы цяжка, вам халодна і галодна будзе. Без бацькі закарэеце, зачарсцвееце. Каму захочацца, той і папіхне, пакрыўдзіць. Доля сірочая — горкая доля. Вось я і наважыўся дапамагчы вам бацьку вярнуць. — Аўдзей пагрозліва зірнуў на Юджына, — калі і ты мне паможаш. Спадручней жыць, падсабляючы адно аднаму. Ці праўду я кажу?

— Бацька наш памёр, — выціснуў з сябе хлопчык. У ягоным голасе чуліся прыхаваныя слёзы. — Вы ж на пахаванне прыходзілі і...

— Ведаю, ведаю я, што бацька памёр, што на могілках закапалі яго. Не забыў, што і саракавіны справілі. Усё я гэта помню, Юджын. Яшчэ не здзяцінеў і з розуму не выжыў, з глуздоў не з’ехаў, — бачна было, што вядзьмак пачынае злавацца. У яго дробненька затрэслася барада, нервова захадзілі-затрапяталі крылцы доўгага носа. — Ты можаш дапамагчы і мне, і бацьку. Не дзівіся ўсяму, што пачуеш. Проста павер і зрабі так, як накажу зрабіць. На шостую ноч, пасля сённяшняй, трэба пайсці табе, цнатліваму чалавечаму парастку, не забруджанаму яшчэ ні маной, ні здрадай, у Бярозавую грыву на курган. Тая ноч будзе Гнётавай ноччу. Яна раз на тысячагоддзе выпадае. Разумееш, усяго раз на тысячагоддзе. Нам пашчасціла, на наша жыццё прыпала такая падзея. Ад далёкіх прабацькоў, з пакалення ў пакаленне перадаецца дзень і год Гнётавай ночы. Я ці не апошні, хто яшчэ помніць, што яна, Гнётава ноч, распластаецца над зямлёю на наступным тыдні і выпусціць з нетраў зямлі на кургане Бярозавай грывы зоркавую кветку.

— Гэта папараць-кветка? — не падумаўшы, перабіў Аўдзея хлопец. — То ж у мінулым месяцы хадзілі сябры шукаць. І нічога не...

— Навучыся слухаць! — грымнуў бакавінай мыліцы аб плашку, на якой сядзелі, Аўдзей. — Не перабівай, а запамінай. Дурні няхай шукаюць папараць-кветку. Я ж табе пра векавую тайну гавару, якую мне аднаму не ўтрымаць і не адолець. Ты той, хто зможа справіцца з нялёгкай задачай. Тваё дзіцячае гора, твая шчырая бяда залучаць зоркавую расліну ў нашы рукі. Шкада, што дужа маладзенькі ты, зялёны яшчэ. Гадкі б тры табе яшчэ накінуць. Але, што ёсць, тое і маем. Слухай далей, у Гнётаву ноч, пасля першых пеўняў і пойдзеш ты цішком з хаты. Ніхто ні чуць цябе не павінен, ні бачыць. Ідзі смела, з адкрытай душою. Я наглядкам буду табе дапамагаць, праз лес весці. Ніхто: ні птушка, ні звер, ні казюрка дарогі тваёй не пяройдзе...

— А як мы бацьку вернем? — з сумнівам і нецярпеннем спытаў Юджын. Яму надакучыла слухаць пра Гнётаву ноч і зоркавую расліну. Хлопцу хутчэй хацелася даведацца, як вярнуць дамоў памерлага татку. Яму пачало здавацца, што Аўдзей засумаваў у сваёй бярлозе без удзячнага слухача, таму ён і залучыў абяцаннямі Юджына да сябе і цешыцца расповедамі. Ды і як можна вярнуць таго, хто закапаны на могілках, па кім адгаласілі і адстагналі родныя? Чыё сэрца спынілася, а ў целе кроў зледзянела, застыгла. — Казкі ўсё гэта, дзеду, казкі... — Хлопчык абапёрся локцем аб краёк самаробнага стала. — Ніхто яшчэ з таго свету не вяртаўся. — Па даросламу, з веданнем вымавіў Юджын.

— Го-о-о, з такімі думкамі далёка не зрушым, — Аўдзей задумаўся, машынальна адагнаў ад вачэй надакучлівага слепака, цярнуў кулаком пераноссе. — Трэба верыць і ведаць, што рабіць. Я зараз раскажу, у чым уся закавыка. Зоркавая расліна, па якую ты пойдзеш, спыняе бег часу. Можа павярнуць кожны лёс у адваротны бок, нават далёкую гісторыю мае сілу перастварыць. Пры дапамозе зоркавай расліны мы зможам убачыць усё сваё будучае жыццё, вярнуць людзей, дарагіх нам, пазбавіцца ад стыхій і хвароб. Будзем заўсёды багатыя і здаровыя...

— А як татку вернем? — не стрымаўся, каб не перапытаць наноў. — Ён жа мёртвы, дзеду!

— Дзіця, горкае ты яшчэ дзіця, — Аўдзей дакрануўся да пляча хлопчыка. — Мы ж будзем з табою ўсясільныя. Мы спынім час напярэдадні бяды. Не пусцім твайго бацьку на рэчку. Абыдзецца Сож без яго ахвярапрынашэння. Галоўнае, знайдзі на кургане Бярозавай грывы зоркавую расліну і прынясі мне...

Ноч, то была чорная і нямая ноч. Быццам увесь сусвет нехта вывернуў на знаніцу. Заціхла, стаілася ўсё жывое, а нежывое і так нямком было. Юджын ужо мінуў прылеснае кустоўе, перайшоў роў, заглыбіўся ў баравы сасоннік. І нідзе нічога не шалахнецца, нават пад босымі нагамі галінка не трэсне. Хлопец ідзе, як у сне, як у цягучай рошчыне. Паветра навокал настолькі пругкае, што яго прыходзіцца разрываць грудзямі і плячыма. Ён прабіраецца, як нагрэты на агні нож праз вашчыну. Радуе адно: Юджына нехта нябачны падтрымлівае, падпірае са спіны, паказвае ў суцэльнай цямрэчы пуцявіну. Хлопец яшчэ ні разу не сутыкнуўся ні з дрэвам, ні з пнём, якіх, ён помніў, дужа багата па дарозе на курган Бярозавай грывы. І светлякоў не згледзець, хоць раней Юджын з сёстрамі збіраў іх прыгаршчамі на чарнічніку і лісточках сунічніку. У вушы як быццам напіхана ваты ці заліта вада. Ну хоць бы адзін-адзінюсенькі жывы гук! Хлопец паспрабаваў крыкнуць сам, але з расшчэпленых вуснаў не вырвалася анічога. Юджыну карцела ўжо павярнуцца і бегма бегчы дамоў. Незразумелая трывога нараджалася ў яго душы. Ён не хацеў ужо абяцанага Аўдзеем вяртання бацькі. Сумненне ў такой магчымасці запаўняла дзіцячую свядомасць. «Пад нябожчыка рукі не падкладзеш, каб узняць». Юджын неаднойчы чуў пра гэта і верыў чутаму. Цяпер паверыў яшчэ больш. Хлопчык наважыўся спыніцца, але нябачная сіла падштурхнула са спіны, і ён зрабіў наступны крок. Да Бярозавай грывы заставалася не так і далёка, калі малы спатыкнуўся і распластаўся на мяккім пульхным імху.

«Падымайся, Юджын, ідзі. Ты ўжо дайшоў, зусім побач», — пачуў над вухам голас Аўдзея. Хлопчык узрадаваўся, што чуе, што ён не глухі, як здавалася зусім нядаўна. Юджын узняўся і пасунуўся далей. Праз паўсотню крокаў ступнямі адчуў, што пачынае ўзыходзіць на курган. Ён углядаўся ў цямрэчу. Якая розніца, куды глядзець? Паўсюль аднолькава: што ўверсе, што ўнізе. Час для Юджына спыніўся, як незаведзены будзільнік на стале. Ён знаходзіўся ў міжчассі: тут і недзе там, між зямлёю і небам. Ён быццам быў, але яго не існавала. Хлопчык згубіў сам сябе ў неабдымнай прасторы Сусвету, пераадолеў мяжу рэальнасці, за якой пачыналася чужое, варожае для чалавека валадарства. (Гэта цяпер, дарослым, ведае Юджын, а тады, у тую ноч, ён проста растварыўся ў суцэльнай цямрэчы.) Але што гэта такое? Вочы, якія былі быццам аддзелены ад цела, раптам убачылі палоску святла. Ногі, таксама без цела, напружыліся, паскорылі крок, рукі чапляліся за нізкарослае падлессе. Вочы зірнулі ў неба. Над курганам высеяліся ўсе зоркі. Ды так густа яны цясніліся, што лапік неба ператварыўся тут у суцэльнае белае прасцірадла. Толькі сям-там прабіваліся танюткія нітачкі чорнай прасторы.

Юджын забыўся, як дыхаць, і праз некалькі імгненняў страціў прытомнасць, праваліўся ў глыбокую палонку забыцця. Ён так і не пабачыў зоркавай расліны. А мо, проста не заўважыў яе на кургане ў суцэльнай белі... Хлопца знайшлі пасля полудня вясковыя пастухі. Нямоглага прынеслі дамоў. І зноў, як зусім нядаўна, плакала маці, сёстры расціралі слёзы па мурзатых шчоках, а ён, цяперашні гаспадар у сям’і, не мог зрабіць і кроку па хаце. У той жа дзень ён даведаўся навіну і пра Аўдзея. Нехта з вяскоўцаў убачыў яго каля крыніцы пад ліпамі з успоратым жыватом. У руцэ, як гаварылі, ён трымаў пук дзядоўніка. Вось і ўсё, што засталося ў памяці Юджына пра зоркавую расліну і ўваскрашэнне таты...

«Ну, не ўсё. Памятаеш, ты ж вінаваціў маці, што аддала цябе дзядзьку, каб самой узяць прымака», — зноў убіўся ва ўспаміны голас старой у валёнках з чырвонымі галёшамі.

«Было такое, я не аднекваюся».

«Хоць цяпер зразумеў сапраўднасць яе парыванняў ды клопатаў?»

«Даўно ўжо дайшло да мяне ўсё, што трэба».

«Значыць, не дарэмна мы вярталіся ў тваё дзяцінства, у таямніцу Гнётавай ночы. Зноўку прайшліся да кургана ў Бярозавай грыве. Вяртанне ў мінулае дасць магчымасць зразумець дзень сённяшні...»

«Але ж і жыць мінулым немагчыма. Мінулае няхай застаецца там, разам з гадамі, што адляцелі».

«Спрачацца не буду, — пацішэў голас старой, — але, як вы любіце паўтараць: без мінулага і будучыні няма».

«Прамоўленыя словы часта нічога не значаць. Вы-та пра гэта павінны ведаць...»

«Я ведаю, шмат чаго ведаю... Каб жа некаторым навучыцца спасціжэнню чужых памылак... »

«Тут свае б асэнсаваць...»

«Хопіць на сёння вандраваць у басаногім дзяцінстве. Пара ўжо абуцца, хлопча. І досыць курыць. Паглядзі, пачак пусты...»

***

Колькі ж людзей згарэла, звяла, згібела, так і не выпрастаўшыся, не пасталеўшы, не разгарнуўшы плечы на поўную сілу. Не нагледзеўшыся ўволю на нябесную прастору, не ўдыхнуўшы напоўніцу п’янкога і чыстага паветра, не ўсміхнуўшыся шчыра, без аглядкі, не сказаўшы праўдзівага слова, каму гэта патрабавалася... І віною тут боязь, перасцярога, недавер... Іншым разам здаецца, што яны ў некаторых з нас ад нараджэння закладзены ці ўвабраны ў душу і сэрца з першым удыхам. А мо, генетычна гэта адклалася за доўгую і пакручастую гісторыю? Хто толькі над гэтым пытаннем не разважаў? Вучоныя галовы падкідвалі разумныя гіпотэзы, а яны, боязь ды недавер, перасцярога ды паслужлівасць, і цяпер набіраюць сілу, мажнеюць, распаўзаюцца, падмінаюць пад сябе ўсё новыя і новыя пакаленні...

Юджын стараўся ў жыцці нікога і нічога не баяцца. Не ўпускаць у сваё нутро гэтую ліхаманкавую, слізкую істоту. Мо з-за таго што ў дзяцінстве ён сваё адбаяўся. Ён тады, у бязвусым узросце, зразумеў, што нельга пражыць усё жыццё — баючыся. Новага дня, злога чалавека, настаўніка, суседа ці суседку, цёмнага лесу і топкага балота. І сёння ён не баяўся начальніка на працы, машыны чыноўніка на дарозе, міліцыянта ў метро, не баяўся прыдуркаў у транспарце, злаязыкіх калег, напалеончыкаў, што імкнуліся ім кіраваць... Чаго баяцца Юджыну? Што яны могуць зрабіць? Звольніць з працы, пабіць, абгаварыць, паліць брудам без дай прычыны? Без праблем! Рабіце тое, што лічыце патрэбным. Пацешце сваё дробненькае і змізарнелае самалюбства, адчуйце сваю мурашыную моц і важнасць. Узвысцеся на хвіліначку. Так, на хвіліначку! Больш не атрымаецца. Ваша ж самалюбнасць вас і з’есць цалкам, не пакінуўшы нават воласу, пазногця. Стратай працы таксама палохаць не трэба. Была б шыя, а хамут знойдзецца. Так, Юджын без даху над галавою, без жанчыны, якую кахаў. Чаму ж кахаў? Ён яе і цяпер кахае. То чаго ж баяцца? Боязі ў сэрцы няма. Там пакуль пасялілася роспач. Не, не баіцца ён застацца адзінюткім як высахлая піжміна сярод зімовага лугу ці поля. Нават яна, піжміна, не адзінокая. Яна сваволіць з ветрам і мяцеліцай, забаўляецца з машкарэчаю фігурных сняжынак усміхаецца бяльмастаму сонцу праз настылае зімовае паветра. То чаго баяцца?

І Юджыну няма чаго баяцца. Што яму губляць? Ды і не толькі яму, а кожнаму, хто жыве на зямлі... Жыццё? Так, толькі жыццё ён можа згубіць! Як і кожны, хто пакуль дыхае і цешыць сваю веліч мізэрнасцю ўчынкаў. Самае цяжкае ва ўсім гэтым — застацца чалавекам. Пры любых абставінах і ва ўсялякіх сітуацыях. Вось маралісты могуць адразу ж пакхекаць у кулачок, прыгразіць пальчыкам: маўляў, ведаем мы цябе, святошу-чалавекалюбца. Не баіцца ён нікога ды нічога, а сам прапагандуе сярод прывакзальных выпівох не этычныя нормы, высакароднасць, свабодалюбства, а разбэшчанасць. Мы цябе зараз пазногцікам і прышчэмім: не пусцім, забаронім. Ату, кусай яго, гані ў тупік...

А які тупік, мае вы шаноўныя людцы? У тупік Юджын сам сябе загнаў, пакінуўшы Руслану незамужняй удавою. А ён хоча проста быць чалавекам: гаварыць, што думае, жыць, як дазваляе сумленне і абставіны. Не быць еўнухам ці блударукім манахам, а мужчынам застацца. Не даць магчымасці ажыць брыдкаму чарвяку боязі і хцівасці ў сэрцы. Не дазволіць скамянець ці хоць бы ачарствець трапяткому мускулістаму органу ў грудзях... Ці ж такая гэта ўжо звышзадача для яго, чалавека? Бо маральныя законы часта пісаліся амаральнымі людзьмі. Зазірніце ў гісторыю чалавецтва, процьма прыкладаў выплывае на свет Божы. Так, Юджын не багаслоў, але, як дзевяноста дзевяць адсоткаў электарату, пачытваў у свой час Вечную кнігу. Іншая справа, ці ўсё прымалася ім на веру, бо часта даймалі сумненні... А як без гэтага? Толькі праз сумненні і дойдзеш да ісціны, магчыма.

Вельмі шмат у Юджына часу на роздум, аналізаванне, параўнанне... Што яму яшчэ рабіць доўгімі начамі ў вакзальнай чакальні? Вядома, калі не бярэ чарку са знаёма-незнаёмымі асобамі ў скверыку ці ў падвальчыках. Як ні дзіўна, толькі ж апошнімі тыднямі Юджын адчуў, што яму абрыдла ўжо душыць нутро паленай гарэлкай, смярдзючай самагонкай ды танным віном. Ён баяўся, што можа не заўважыць той мяжы, калі вяртанне назад, да сябе ранейшага, зробіцца немагчымым. Вельмі ж танюткая гэта рысачка-палоска, амаль уяўная і ценькая. Некаторыя яе не заўважаюць і пераходзяць, не спатыкнуўшыся... І вось чалавек слізгануў, пакаціўся ўсё ніжэй і ніжэй. Няма сілы і волі зачапіцца за нешта ці некага. Ды і руку ніхто асабліва не хоча працягнуць. А калі ў незразумелым парыве душы нейкая дурніца ці рамантычна настроены дабрадзей і падасць дагледжаны пальчык, дык толькі дзеля прыліку. Каб ачысціць уласную душу ад свайго граху. Каб пасля сабе ў хвіліны замілавання сказаць — я добры, спагадлівы. Вось не пашкадаваў часу, не пасаромеўся і дапамог бамжу рублём-тышчонкаю, няхай парадуецца, купіць сабе кавалак каўбасы ці куфаль піва. Ад мяне не ўбудзе, а яму, небараку, радасць. Не, Юджын не хацеў, каб яго шкадавалі. Гэта ўжо апошняе, да чаго можа дайсці чалавек. Шкадаванне прыніжае і абражае. Шкадаваць можна калеку. І то — асцярожна, не напаказ. А з-за чаго шкадаваць яго? Ну, не ўсё ладна, не так, як хацелася б, ідзе жыццё. Ну і што? У Юджына ўсё яшчэ наладзіцца з Русланай. Наладзіцца... Калі ж не, то патрэбны час, каб адбалела, загаілася і ачысцілася душа ад кахання да яе і саступіла месца іншаму пачуццю. Тут вельмі важна перацярпець, сціснуць зубы і чакаць, жыць, працаваць і яшчэ раз чакаць. Самыя вялікія пачуцці адгараюць, самыя шырокія рэкі перасыхаюць. Трэба ўмець чакаць. Вось дзе толькі набрацца сілы, каб перажыць-перачакаць? Юджын жа моцны мужчына! Асілак духу!.. Ні фіга падобнага. Слабы ён, звычайны, як і кожны з сямі мільярдаў чалавек. Слабыя мы ў сваёй моцы. Кволыя ў вялікасці. Мы проста людзі...

Юджын ішоў з працы да ЦУМа, і гэтыя вечныя і заблытаныя пытанні варушыліся, кіпелі ў ягонай галаве. Ён разумеў, што ні да якой высновы пакуль не зможа прыйсці. Ніякае пэўнае рашэнне не прыме. Будзе і надалей ледзь не штодня ездзіць пад вокны Русланінай кватэры і ўглядацца ў асветленыя квадраты рам. Ягонае сэрца будзе захлынацца тугой, а вочы поўніцца нявыплаканымі слязьмі. Як і тыдзень, месяц таму, ён будзе давіцца спіртным у прывакзальным скверыку, аблашчыць не адну яшчэ жанчыну. Лёгкую і падатлівую, з пахам перагару і таннай парфумы... Але ён таксама ведае, што ў любых умовах вытрывае, не пераступіць мяжу незваротнасці. Ён здольны пераадолець непераадольнае.

— Не займайся самападманам, маленькі мардасты кітайскі бажок! — прабубніў сабе пад нос Юджын і цынічна цыркнуў слінай пад ногі. — Не змог перамагчы ў сабе жарабячы юр, а замахваешся на цяжэйшыя чалавечыя заганы. Так яны табе і даліся. Ужо лічы, што зацугляў, адолеў іх. Гэткія памкненні падобныя да камарынага піску, сполаху запалкі пад навальнічным ветрам. Паміж «хацець» і «зрабіць» — прадонне без мастка і тарзанкі.

Мужчына спахапіўся, што гаворыць сам з сабою. Коса, спадылба, зірнуў на прахожых. Такіх, як ён, заклапочаных і паспешлівых. Усе ўсім былі да лямпачкі. Хоць прысядзь і пераабувайся пасярод тратуара. Абыдуць, не зачапіўшы позіркам.

«Наколькі прасцей стане жыць, калі прыгаснуць мужчынскія жаданні ў целе, — дзіўнаватая думка-хітрынка ўсміхнулася Юджыну бяззубым ротам. — Ніякіх праблем табе: папрацаваў, паеў, паспаў. Вось жытуха дык жытуха на гарызонце світанкам ажыны зіхатнула».

Але Юджыну цеснавата ў гэтым свеце. Яму надакучылі шкляныя дарогі горада, такія ж дамы і людзі са шклянымі тварамі. Нямашака цеплыні, агеньчыку сардэчнасці ды лагоды сярод мільёнаў зацывілізаваных, ненажэрных у сваіх жаданнях ды памкненнях, гараджан. Але ці толькі гараджан? Юджыну ніколі раней не прыходзілі такія думкі ў галаву. Ён быў шчаслівы побач з Русланай сваім маленькім і ўтульным шчасцем. Магчыма, што так і жыве большасць?.. А што, скажыце, яшчэ трэба чалавеку, калі ў яго ёсць любая жанчына, здаровыя карапузы-дзеці, жывыя бацькі, праца, якая дазваляе зарабіць на хлеб і нагавіцы з кашуляй. Але ўсё гэта адносна, да пары да часу, пакуль не грымне ў спіну яго вялікасць выпадак і бесталкова не змяшае раскладзеную калоду карт твайго жыцця.

— Ага, як тут не паверыць у песімізм Артура Шапенгаўэра. І спрачацца няма сэнсу. Дзе ж, падкажыце, схапіць за хвост птушку шчасця? — Юджын мармытнуў пад нос і, сышоўшы з тратуара да газетнага шапіка, прыпыніўся ў закутку. Ён угледзеўся ў твары прахожых і ўбачыў безаблічную, аднастайную шэрую масу. Аж скалануўся: падалося, што выпадкова ён патрапіў да жывых мерцвякоў. І сам ён зомбі, але ў яго на хвіліну ўраўнаважыўся розум і прасвятлеў зрок, таму ён і бачыць рэальную карціну. Праўду кажуць, што іншым разам трэба мець дар маўчання, які — нібы выратавальная кропля дажджу ў паўдзённым жэрале пустыні. Юджын яго мае. Дзякуючы гэтаму ўсведамляе, што ўсе яго парыванні абудзяць і ажывяць замбіраваных вакол сябе людзей — непатрэбная валтузня ў пустэчы. Яму не страшна быць сярод да сабе падобных. Ён такі ж, ён, магчыма, і горшы за большасць, але ў Юджына разам з дарам маўчання ёсць яшчэ і запас зносаўстойлівасці. Гэты запас, як цагліны ў сценах Чырвонага касцёла. Маўчанне і зносаўстойлівасць — Юджынава нябачная зброя, засцерагальная абалонка ад варожых выпадаў, ад нечаканых удараў лёсу. Яму раптам так захацелася жыць толькі цяперашнім, без мінулага і будучыні. Расплавіцца казюркай у кроплі бурштынавага вечара і нікуды не ісці, ні пра што не думаць. Вызваліцца ад цяжару выбару, правільнасці і няправільнасці ўчынкаў...

Юджын дзесьці чытаў, што ўсе мы залежныя ад саміх сябе, нават калі пра гэта і не падазраем. І яшчэ... мы ўсе залежым адно ад аднаго. Вось вам і метамарфоза характэрная для кожнай душы без выключэння...

У газетным шапіку сотні рознакаляровых глянцавых вокладак часопісаў з эфектнымі прыгажунямі, найноўшымі аўтамабілямі і россыпам драбязы — ад жуйкі да цыгарэт. «Не перабольшваючы, нібыта ў паўсядзённым жыцці», — адвёўшы позірк ад запыленага шкла, канстатуе Юджын. Ён нечакана адчувае нерухомасць часу. Час застыг, зледзянеў. Час не мае формы. Як маскі на тварах сустрэчных.

Вечар нагадваў разбаўленае вадой малако з дамешкам шэрай фарбы.

— Нічога ў жыцці не бывае выпадковым, мой ты хлопец, — Юджын павярнуў галаву на голас. Побач стаяла знаёмая ўжо бабулька ў валёнках з чырвонымі галёшамі. Твар старой быў сумны, але прасветлены. Нейкая нябачная і няўлоўная сіла ці энергія зыходзіла з кожнай зморшчынкі ласкавага аблічча. Цішыня разрасталася вакол Юджына і бабулі, яе было шмат, вельмі шмат. Ад незразумелай цішыні на хвіліну мужчыну заклала вушы. Яна, цішыня, пералівалася праз край вуліцы, паглынала шматпавярховікі, запаўняла ўсю вечаровую прастору горада. І яшчэ Юджын адчуў тугую гушчыню паветра.

— Не перажывай і не катуй сябе, — бабулька дакранулася да пляча Юджына. — Цяпер не той час, калі чалавека ацэньваюць як асобу ці індывідуума. Трэба перачакаць гадзіны, дні, а то і гады вячэрняга смутку, пакуль надыдзе прасвятленне і ў душы запануе ачышчальная раніца. Ты сёння маеш галоўнае — унутраную свабоду. Вось што заўсёды і паўсюдна належыць табе. Адчувай волю там, дзе яе няма адвеку.

— Я задаволены адзінотай, — не хочучы таго, прамовіў Юджын.

— Нядрэнна, — пагадзілася старая, — тыя, — яна хітнула галавою на прахожых, — пазбаўлены і такога шчасця. Адзінота — катэгорыя, якая для талковага чалавека павінна быць пастаяннай.

— Ці не перабольшваеце вы? — засумняваўся мужчына.

— Ніколечкі. Павер на слова, — бабулька сумна ўсміхнулася. — Так ужо склалася ад стварэння свету. Ад нашых прабацькоў перадалося нам, ад нас вам перацякла самотнасць душы.

— А як з целам? — выскачыла пытанне з Юджынавых вуснаў.

— З целам? — перапытала старая. — З целам тое ж. Ты вось зараз заплюшчы вочы. Заплюшчыў?

— Так.

— Не здаецца цяпер, што цябе тут няма? Ды і ўвогуле цябе нідзе няма. Цяпер пастарайся спыніць любыя думкі! Праваліся ў прадонне. Туды, дзе няма ні фарбаў, ні гукаў, ні цябе самога. Галоўнае — не забудзься, як дыхаць. Пабудзь наглядчыкам над сабою. Ці адчуваеш, што патрапіў у лабірынт без выхаду?

Юджын стаяў і маўчаў са шчыльна заплюшчанымі вачамі.

— Скажы, ці не здаецца цяпер, што ты анікому не патрэбны? Нават сам сабе.

Юджын ператварыўся ў слуп, сталёвую балванку, у бесцялеснае пудзіла. Ён не адчуваў сябе чалавекам. Яму падалося, што яго няма. Нідзе няма. Мужчына пачуваўся пылінкай, водбліскам сонечнага зайчыка, сполахам ценю на пісьмовым стале.

— Ну і як, мой харошы, пачувацца ў пазачассі? — бабуля падтрымлівала Юджына за локаць. — Людзі самі прыдумалі паняцце часу. Да гэтай думкі ты ўжо не аднойчы даходзіў. Толькі не мог акрэсліць яе. Ну дык вось: каб пачувацца ўтульней у пазачассі, чалавек і прыдумаў час. Разуменне месца ды часу супакойвае, дае ўпэўненасць, што ў кожнага яшчэ наперадзе бязмежжа... у сотню гадоў. Але часу няма і не было. Сусвет не ведае часу. Людзям ён патрэбны, каб не заблукаць у саміх сабе. Гэта тое ж самае, што шукаць ворагаў, калі іх няма. Ворагаў няма, а мы шукаем. Яны патрэбны, каб вольналюбныя адзінкі збіць у статак. Вораг жа ў нас саміх, у падсвядомасці, а час — усярэдзіне пазачасся.

— Дужа мудра, — Юджын разамкнуў сасмяглыя губы. — Вы вельмі ўскладняеце жыццё. Маё жыццё. — Мужчына расплюшчыў вочы і зірнуў у нікуды, па-над галовамі натоўпу. — Мне ўсяго толькі хацелася разабрацца ў сабе, у адносінах з Русланай. Зразумець нарэшце — хто я і дзеля чаго. А вы адразу пра адзіноту, бясчассе, ворагаў... Робіцца ніякавата ад пачутага. Калі так думаць, то жыццё, звычайнае жыццё, страчвае ўсялякі сэнс. Вам так не здаецца?

— Зіму змяняе вясна, лета зганяе восень незалежна ад часу, — гаварыла далей бабуля, быццам не чуючы Юджына. — Пясочны гадзіннік перасыпаецца, як вечны рухавік, круціцца прапелерам. Змолвае пакаленні на дымны порах. Людзі, нібы каменьчыкі, булькаюцца ў цягучую і стылую ваду тугіх рэчак. Знікаюць у вечнасці. А прыдуманы час застаецца нязменным. Мяняюцца людзі. Нараджаюцца, сталеюць, хварэюць і паміраюць. А час усё той жа — нязменны. Для ўсведамлення сэнсу жыцця чалавек і прыдумаў час. Толькі для самасцвярджэння ён і патрэбны...

— Вы мяне не чуеце, — Юджын уздыхнуў і прыкурыў цыгарэту. — Паглядзіце, колькі навокал людзей: мужчын, жанчын, падлеткаў, старых, а вы абралі дзеля нечага свайго мяне і даймаеце пустой гаварыльняй. Ці не, даруйце, напіхваеце ўтапічнай мудрасцю.

— Мудрасць — у простасці.

— Спрачацца не буду. Калі ўжо сустрэліся зноў, — Юджын зірнуў на бабуліны валёнкі, — то пайшліце ў ЦУМ. Купім нешта лягчэйшае для вашых ног. Трэба пераходзіць на вясенні абутак.

— Дзякуй за клопат, — бабульчыны вочы ўспыхнулі светлякамі. — Дзякуй, дарагі хлопча, але на мае ногі не знойдзецца чаравікаў.

— Не перажывайце, што якое, але купім. Лягчэй і лацвей хадзіць будзе.

— Усё так хутка змяняецца, і я не паспяваю змяняцца следам, — старая вінавата пасміхнулася.

— Што менавіта вас так усхвалявала? Якая і ў чым змена?

— Ты, хлопец, мяняешся, нібыта восеньскі дзень: то хмурынка з дажджынкай, то сонца з-за хмаркі вочы слепіць. На маё старэчае буркатанне не звяртай увагу. Сумна бывае, вось і хочацца пагаварыць. Доўга чытаць не магу, не тыя вочы ды і галава вятрамі-стагоддзямі што рэшата прадзімаецца. Ты сёння дзе збіраешся начаваць?

— Пакуль не ведаю. Хутчэй за ўсё — на вакзале.

— Вольнаму чалавеку жыць можна і там. Цела звыкаецца з усім. Шкада душу, якая беспрытульна б’ецца, што птушка ў клетцы, а выйсця не знаходзіць. Табе трэба ўраўнаважыць, супакоіць яе. Улашчыць, урэшце, памірыць з сабою. Чым больш ты прыгнятаеш яе, скрываўленую горкімі думкамі, запаўняеш галаву супярэчлівымі ды хцівымі пытаннямі без адказаў, тым больш вяне, высушваецца, ніякавее твая пакутніца-душачка. Не заўважыш, як і пахаваць яе давядзецца. А хто на хаўтуры да цябе зазірне?

— Я ніколі не хадзіў і не збіраюся хадзіць на пахаванні, — спакойна прамовіў Юджын. — Нават блізкіх сяброў, сваякоў і родзічаў. Выключэннем былі смерць бацькі і бабулі, бацькавай маці. Але тады я быў школьнікам. Я хацеў і хачу, каб людзі, якіх ведаў і любіў, заставаліся заўсёды ў маёй памяці жывымі, усмешлівымі, буркатлівымі альбо веселунамі. Такімі ж, якімі зусім нядаўна, на маёй памяці, былі. Каб і надалей адчуваў цеплыню іх далоняў, а не ледзяны холад ілбоў ды скроняў.

— Ты ж і на вяселлі не ходзіш, — працяжна і скрушна выдыхнула бабулька.

— Праўду кажаце, — пагадзіўся Юджын. — Не люблю грэцца каля ўяўнага і хліпкага агеньчыка чужога шчасця. Бо ўсё падман. Нават — каханне. Ніколі не меў жадання быць саўдзельнікам хлусні і няшчырасці. Падманвацца можна самому ў сабе, а ў іншых?..

— А ці так ты жыў сам, мой харошы? — старая лёгенька прытулілася спінай да бакавіны газетнага шапіка. — У сваіх меркаваннях нагадваеш мне экзатычнага хамелеона. Бачыла некалі. У табе, даражэнькі, я адчуваю не два, не тры, нават не шэсць абліччаў-асобін, а бясконцы мурашыны россып. Навошта так, мой ты хлопчык? Збярыся, злучыся нарэшце ў адзіны вобраз. Інакш нязначны подых зменлівага лёсу — і разнясе цябе, як шалупінне семак, па смярдзючых закутках. І ніхто, нават я, не здолее дапамагчы табе. Ведаю, як хочаш ты пазбавіцца сноў. Яны ў цябе заўсёды надакучлівыя ды небяспечныя. Ці так?

— Ага. Часта думаю, вось мець бы нейкі ёмкі сталёвы нож-цясак і адсекчы-адрэзаць назаўсёды мае бесталковыя і задушлівыя сны.

— А ты паспрабуй абганяць свае сны. Гэта зусім не цяжка. Я ўмела абганяць іх. Калі хочаш, то навучу і цябе. Твае ж сны заўсёды прадбачлівыя, ці не?

— Каб жа заўсёды, — Юджын намацаў у кішэні джынсаў пару карамелек. Не задумваючыся, адкуль яны там, выцягнуў і працягнуў адну цукерку старой. — Вось, вазьміце пасаладзіць у роце.

— Дзякуй, — бабулька не варухнулася. — Маё цела даўно ўжо не патрабуе ежы.

Юджын толькі хмыкнуў і, разгарнуўшы карамелькі, укінуў іх у рот.

— Ты вось даймаешся пытаннямі: чаму не змог сасніць наступствы сваёй здрады Руслане? Даруй, не мне б, старой, гаварыць пра такія рэчы, але хто скажа, калі не я. Прадбачлівасць — кара за грахі папярэднікаў-суродзічаў, за нашы грахі... — бабулька цяжка ўздыхнула і склала на грудзях свае бязважка-празрыстыя рукі. — Усё ты прадбачыў у снах, Юджын. І расстанне з Русланай прадбачыў, вось толькі не надаў гэтаму значэння. Тваё прадбачанне згубілася чорным драздом у гушчары падсвядомасці. Яшчэ разок паўтару — навучыся абганяць сны. Усвядомі пазачассе... Адчуй яго.

— І як гэта зрабіць? — абыякава прамовіў Юджын.

— Стрымлівай звярыны пачатак у сабе. Упусці ў душу ды цела радасць дня сённяшняга. Выкраслі з памяці боль учарашняга дня... Ты не забыў яшчэ, як выглядала наша хата, — бабулька закашлялася, засланіла далонню вусны, выдыхнула натужна і працяжна, — твая хата як выглядала, не забыўся? — вінавата паправіла старая сваё пытанне. — Звычайная вясковая хата з пачарнелымі вугламі і патрэсканымі ў расчэліны бярвеннямі. Не забыў родную хату? Яна ж таксама ў пазачассі. Засталася ў тваіх снах. Між учарашнім, сённяшнім і будучым... Помніш цёмна-шэрыя, ледзь не чорныя бярвенні каля ганка? Ага, бачу, што помніш. У іх заблукалі твае сны. А мо, хата заблыталася ў тваіх снах. Як падабаецца табе — выбірай сам.

— Канечне, помню, — у вачах Юджына сляпучая смуга. — Пах старога роднага дома — хмельны пах... На ўсё жыццё — пах духу роднай хаты. Узгадваць цяжка і забыць няма моцы. А на губах прысмак вечнасці.

— Будзь спакойны, мой хлопец, — старая абняла Юджына позіркам. — Цяпер ты не будзеш пакутаваць ад сноў. На вакзале ж не да іх... часу не стае. З гэтай хвіліны ты стаў адным з тых, хто абганяе сны. Калі чалавек вольны, яму няма патрэбы ў снах, як і ў часе...

— Чым жа адгукнецца ваш падарунак? — у Юджына драбнютка, як асінавы ліст пад ветрам, трымцела ніжняя губа. — Жыць без сноў і ў пазачассі ці даводзілася каму? — Было незразумела, у каго пытаўся мужчына: ці то ў старой у валёнках з чырвонымі галёшамі, ці ў сябе самога.

— Спачатку зразумей, спасцігні сябе. Зазірні ў патаемныя сховы душы. Асэнсуй, урэшце, разбярыся з жаданнямі і памкненнямі. Адкажы сабе: чаго хочаш, да чаго імкнешся? Што любіш і чаго не прымаеш? Як і з кім жыць хочаш штодня?.. Хто твой Бог, а хто пасланнік з прадоння?.. Руслана — усяго толькі вынік. Пашукай першапрычыну. Не бойся глыбей, на самае донца глянуць у душу сваю. Калі не спалохаешся, то я спакойненька, як з’явілася, так і знікну.

— Вы ж ведаеце: я даўно перастаў баяцца. Так бывае. Прачынаешся аднойчы ранкам і, яшчэ не падняўшыся з канапы, разумееш: нешта беззваротна змянілася ў тваіх мазгах, нават у тваім целе. Вачамі гэтага не згледзіш. Ты проста ведаеш, што, расплюшчыўшы вочы і ўдыхнуўшы, ты зрабіўся іншым. Папярэднік твой памёр. Ён бязмоўна саступіў месца другому. Таму, хто будзе жыць далей, часам згадваючы пра таго...

— Шматслоўна, — бабулька цярнула празрыстай далонню свой сухенькі пергаментны твар. — Не буду перашкаджаць тваёй самавайне. Ваюйся. Мо, хто і пераможа. Але, вунь бачу, да цябе шкандыбае нейкая вульгарная кабеціна. Размаляваная і нападпітку. Якая ж тут вайна з сабою? Пайшла я, пайшла...

Старая растала кропелькай дажджу на ўгрэтым асфальце... Знікла парушынкай дзьмухаўца ў навакольным шматлюддзі.

***

Самае неспасцігальнае і заблытанае ў жыцці — узаемаадносіны паміж людзьмі. Невытлумачальнае заўсёды ўзнікненне сімпатый, перараджэнне паднебнага кахання ў пякельную нянавісць. Імклівае перацяканне захаплення ў будзённую абыякавасць... Ну, няўжо вам вядома, адкуль і з-за чаго ўзгараецца іскрынка пры, здавалася б, звычайным, мімаходным позірку юнака на дзяўчыну, жанчыны на мужчыну, чалавека ў гадах на кабету? Калі так, то вы шчаслівыя! І вам не страшна паміраць. Юджын жа не мог і не можа па сёння вытлумачыць гэтую загадку жыцця. Чаму нядаўна чужыя людзі з розных мясцін, сацыяльных пластоў, выхаваныя кожны на свой капыл, спаткаўшыся позіркамі, адчулі і зразумелі, што разам ім будзе добра, што яны спазнаюць шчасце! Няважна, на колькі хопіць таго зданістага і хліпкага шчасця, але яно будзе. І яшчэ будзе ўзаемапаразуменне, захапленне і адкрыццё адно адным. Магчыма, гэта важней ды каштоўней за хвіліны фізічнай блізкасці. Бо хвіліны шалу праходзяць, выпарваюцца слязінкай на распаленым жалезе, а духоўна-душэўная роднасць застаецца. Яна больш трывалая і надзейная...

Вы бачылі стомленую божую кароўку на запляванай і пракуранай сметніцы? Сярод горада, каля парадных дзвярэй установы з кідкай назвай на шыльдзе, стаіць сметніца. Побач дзясяткі курцоў, гара смярдзючых недакуркаў у чэраве сметніцы, і на яе крайку кропелькай крыві прытулілася стомленая і прыгаломшаная божая кароўка. Адна. Двухмільённы горад, сметніца і адзінокая казюрка. Абыякавая да ўсіх і ўсяго. Юджыну падалося, што гэта ён, ягоная душа прытулілася там, на краёчку сметніцы. Ён вось да гэтай хвіліны, пакуль не пабачыў багоўку на сметніцы, яшчэ спадзяваўся, што Руслана яму даруе і ў іх будзе ўсё, як і раней. Што надыдзе дзень і гадзіннік пачне адваротны адлік. Яны зноў зірнуць адно аднаму ў вочы і паяднаюцца не толькі позіркамі, а і сутнасцямі. Іхнія здрады, сваркі ды разборкі застануцца ў снах у пазачассі, а яны, удваіх, узяўшыся за рукі, абгоняць гэтыя непрыемныя і непатрэбныя ім сны і пачнуць жыць па-новаму... Так усе доўгія месяцы здавалася Юджыну. Ён верыў у гэта, пакуль не ўгледзеў багоўку на сметніцы...