Абганяючы сны

— Хто вы? — адважыўся нарэшце спытаць Юджын.

— Я? — перапытала старая. — Звычайная бабулька, якая глядзіць на навакольны свет і людзей крыху па-іншаму, не так, як усе. А ўрэшце, прыйдзе час, Юджын, і даведаешся. Вядома, калі захочаш.

— Вы жывяце ў гэтым доме? Недзе паблізу? — дапытваўся мужчына. Яму, нібыта паляўнічаму, захацелася загнаць пытаннямі старую перапёлку ў непралазнае разнатраўе, дзе б яна заблыталася і не змагла выслізнуць з яго ўвішных і ўчэпістых пальцаў. Яму карцела даведацца ўсё пра дзіўную бабцю. Да Юджына ўрэшце дайшло: старая шмат чаго ведае пра яго і Руслану. Найбольш жа пра яго. Адкуль?

— Ці так гэта важна, — адказала старая на бязгучнае пытанне Юджына. — Не ўсё, што мы бачым ды чуем, існуе на самай справе. І наадварот: нябачнае — рэальней дня белага. Вось так яно, мой галубок.

Старая заінтрыгавала Юджына. Яму падалося, што ён ужо дзесьці сустракаўся з гэтай бабуляй, нават размаўляў. І твар яе ўжо не здаваўся такім сярэднестатычным, звычайным. У паўзмроку пад’езда ён добра бачыў мяккасць і засмучаную любасць у позірку, звернутым да яго. Дзіўна, але прытупілася і Юджынава раз’юшанасць на Руслану. Падалося нават, што Юджына гэта ўжо не датычыць. Пакуль не датычыць.

— Ты, хлопча мой, цяпер начуеш на вакзале?

— Так.

— А чаму б табе не зняць пакойчык у якой-небудзь пенсіянеркі ці дзядка? Людзі ж здаюць жытло. Ты спрабаваў шукаць?

— Не.

— Спадзяешся на вяртанне, — бабуля позіркам паказала за акно.

— Не ведаю. Сапраўды не ведаю, — разгублена і пакрыўджана прамовіў мужчына. — Я заблытаўся так, што не магу разабрацца: хто я, што мне трэба, і ўвогуле, навошта жыву на гэтым грэшным свеце. Для мяне ўсё абрынулася ў той дзень, калі Руслана зачыніла за маёй спінай дзверы. Шчаўчок замка — і ўсё. — Юджын прысеў на кукішкі каля ног старой. Утаропіўся вачыма ў яе зграбныя шараватыя валёначкі. Дзіўным было тое, што на валёнкі ўссунуты чырвоныя галёшы. Такія яму ніколі не даводзілася бачыць. Галёшы заўсёды і ва ўсіх былі чорнымі. Сярэдзіна ружовая, а вонкавы бок заўсёды чорны. Ва ўсёй вёсцы аніводзін чалавек не меў чырвоных галёшаў. Юджын адчуў роднасць з гэтай не знаёмай яму кабетай. Так бывае. Нячаста, але бывае.

— А можа, і добра, што чакаеш, — бабуля правяла пальцамі па валасах Юджына. Асцярожна, нібы баючыся. — Трэба перажыць, перапакутаваць, шмат з чым змірыцца, сёе-тое вынішчыць у сабе. Правесці, як кажуць, праполку ў мазгах. Дайсці самому да простых ісцін. Узважыць ці ўраўнаважыць свой і чужы боль.

— Слухайце, а чаму людзі гэтага пад’езда нібыта вымерлі? Мы столькі часу тут стаім, а ніводны чалавек не зайшоў у кватэру і не выйшаў на лесвіцу. Ды і ліфт нібы паралізаваны, — здавалася, што зусім не да месца спытаў Юджын. — Вам гэта не падаецца незвычайным?

— У людзей хапае сваіх клопатаў, — уздыхнула старая, — навошта ім на сябе ўзвальваць яшчэ і нашы непрыемнасці. Ты ж паглядзі, колькі напладзілася ў гарадах народу. Аж страшна робіцца. І ў каго пальцам не тыцні — свае балячкі, клопаты і турботы мае. Зрэдку — радасці. Вось шчасцем людзі дзяліцца не любяць, баяцца, што сурочаць. Бяду ж большасць прывыкла выстаўляць напаказ...

— Няпраўда, — не пагадзіўся Юджын. — Я сваю агорваю адзін.

— Чаму ж адзін? Я з табою. Побач з табою, — бабуля ледзь заўважна пасміхнулася.

— Вы самі прыйшлі, — Юджын насупіўся. — Я нікога не клікаў.

— Не магла я не прыйсці, мой даражэнькі. Інакш ты б сёння ўтварыў яшчэ большае гора, чым маеш. А калі можна адвесці бяду, то чаму б і не зрабіць так?

— Вы мой анёл-ахоўнік?

— Старая я для анёла.

— Нічога тады не разумею... — Юджын уцягнуў галаву ў плечы. — Чаму не даяце мне паверыць у магчымасць немагчымага?..

— А я і не пераконваю цябе, мой харошы, у адваротным. Проста сказала, што для анёла ўжо старая. Няўжо акрамя анёлаў у чалавека няма іншых заступнікаў, памочнікаў і дарадцаў?

— З дзяцінства не люблю загадкі і недаказанасці.

— «Люблю — не люблю» — гэта слоўцы маленькага хлапчука. А ты ўжо і з сівізною ў валасах, і з баразёнкамі зморшчынак на твары. Капрызлівасць павінна ўжо была адквітнець у тваёй натуры. Ці не так, Юджын? — у голасе старой чуліся ноткі настаўніцы пачатковых класаў. Так падалося мужчыну. І ён увесь сцяўся, паменшаў, змізарнеў каля сцяны.

— Ногі не зацяклі? — старая дакранулася да пляча Юджына. — І не крыўдуй за строгасць. Не хачу бачыць перад сабой капрызлівага сысунка, які толькі і чакае, каб слёзкі яму выціралі хусцінкай. Ты моцны, і я побач.

— Хто вы? — у другі раз нясмела спытаў Юджын.

— Неабыякавая да цябе бабуля. Ці дастаткова такога тлумачэння?

Юджын маўчаў. Разглядаў выбоіны на бетоннай падлозе. Яму падалося, што каля яго ног прабег ланцужок лясных мурашоў. Замыкала ж іх мітуслівая кампанія якая гуртам цягнула ў дальні кут празрыстакрылую страказу. Мужчына прымружыў павекі, счакаў некалькі імгненняў і зноў зірнуў долу. Ніводнага мураша, тым больш страказы не ўгледзеў.

«Вось так і прыходзіць нечаканая і непрадказальная паненка-дурнота. Не заўважыш, калі цмокне ў вусны і высмакча, як згаладалая ўдавіца, розум ды памяць з галавы, пакіне ўсведамленне вечнай радасці і шчасця. Што было, што будзе, чым усё скончыцца? — чалавека ўжо не хвалюе. Ён шчаслівы сваім, нікому не бачным і не зразумелым шчасцем. Шчасцем на аднаго».

— Ты не заснуў часам? — старая паклала далонь на галаву Юджыну. — Сумяціца пройдзе. Не за дзень ці два, але ўсё ўраўнаважыцца ды ўсталюецца. Павер мне. Ды яшчэ падумай пра жыллё. Чалавеку без свайго кутка, як любой жывой істоце, нельга. І я падумаю, мо чым і падсоблю. Падымайся ўжо, едзь на свой вакзал. А то вольнага месца, каб прыткнуцца, не знойдзеш. Мой час таксама наблізіўся. Сыходзіць трэба, затрымалася я з табою. Ну, падымайся, падымайся, — бабуля лёгенька цеганула за куртку на плячы мужчыны. — І не пазірай ты за акно. Там усё ўжо скончылася. Святло выключылі. Не перажывай. Сам жа не святы быў. За гэтыя месяцы, што на вакзале жывеш, па якіх толькі ложках не швэндаўся, на якіх падушках галаву не прытульваў... Ай-яй-яй. Усе вы сваіх каўтуноў не бачыце, а ледзь заўважылі ў каго злямчаную пасмачку ў валасах, то ўжо і гвалт уздымаеце. Мудрасці, пакуль не позна, вучыся. Можна шмат чаго бачыць і заўважаць, але не пра ўсё і не ўсім гаварыць. Вось, ледзь не забыла: перастань, Юджын, так часта прыкладвацца да пляшкі. Гэтая зараза нікому яшчэ здароўе не дала ды на роўную дарогу не вывела. Нібы ад чумы ўцякай ад дармавой і сваёй чаркі са спіртным. Не патрэбна галаву, розум свой заліваць. Чуеш мяне?

— Чую, — Юджын зрабіў некалькі крокаў уніз па прыступках. Спыніўся, павярнуўся: — І ўсё ж, хто вы і адкуль? Скажыце, прашу вас, — умольны, як голас тапельца, вокліч павіс у пад’ездзе. Яму было цесна ў вузкасці лесвіцы, сцен, і голас жывой птушкай трапятаўся ў далонях нябачнага птушкалова.

— Усяму свой час, Юджын. Усяму свой час.

Мужчына цяжка выдыхнуў і, апусціўшы галаву, пасунуўся ўніз. Ён быццам нёс на плячах цяжар усяго чалавецтва, таго, што жыло да яго, і таго, што яшчэ прыйдзе ў гэты свет, народзіцца.

«Як жа вам невыносна бывае парою? Пуста, адзінока, раздрайна і раздарожна. Тыцкаецеся, шукаеце, як сляпыя кацяняты, суладдзя з самімі сабою і не знаходзіце, а калі і намацваеце, то абмінаеце, абыходзіце, не разумеючы, што знайшлі тое (тую, таго, тых), каго (што) шукалі. Жывяце ў большасці глухімі ды сляпымі і паміраеце невідушчымі. Няшчасныя пакутнікі мае вы...» — старая ў валёнках з чырвонымі галёшамі глядзела на апусцелую лесвіцу і прыслухоўвалася да аддаленых крокаў Юджына, які нёс на сваіх плячах роспач усяго чалавецтва, самоту і крыўду мужчынскага племя зямлі. А ці не зашмат яму аднаму? Хто ведае, хто скажа?..

***

Россып далёкіх зорак усцілаў неба. Вецер разагнаў нарэшце хмары, выпусціў на шырокі цёмны прасцяг маладзічок. Хрумстка-крамяны жэўжык мядзяным сярпочкам так і хацеў успароць тугую прасціну, што агортвала-спавівала горад. Але, як і тысячагоддзі таму, як учора і сёння, яму, нястомнаму нябеснаму служку, было не пад сілу змагацца з вечнасцю, з законам быцця. І ён, маладзенькім козлікам пабарукаўшыся з пругкай цемрай, — супакоіўся, сцішыўся, засяроджана павіс на адведзеным месцы. Што ж, можна і павартаваць засеянае зоркамі поле. Ці мала хто захоча паквапіцца на такое багацце? Хтосьці, можа, і паквапіцца, але не Юджын. Яму б зараз хоць заляжалы і прыплюснуты піражок ці смажань на зуб узяць. Ён зусім забыўся, што пасля полудня ў сталоўцы ніводнай крошкі не паклаў у рот, праўда, выпіў шклянку соку ў краме непадалёк ад плошчы Перамогі. Толькі калі тое было?.. А паесці нешта трэба. Яму галаднавата, халаднавата і адзінока пад зорным, на ўскрайку горада, небам. Ва ўтульных кватэрах сытыя мінчукі на мяккіх канапах глядзяць серыялы ці баевікі перад тым, як уткнуцца ў плячо сужэнцы. Юджын жа паспешлівым крокам мерае асфальтаваную сцежку да «Каменнай Горкі». Трэба паспець да закрыцця метро. У яго ў запасе трыццаць хвілін. А там, калі выйдзе на плошчы Леніна, яго чакае вакзал. Чыгуначны вакзал, які не ведае супакою ні днём, ні ўночы. Шматлюддзе напачатку стамляла мужчыну, голас з рэпрадуктара надакучваў, міліцыянты даймалі пытаннямі і праверкай дакументаў... але да ўсяго чалавек прывыкае, прыстасоўваецца. У Юджына было ўжо і сваё ўлюбёнае месца ў зале чакання. Дальні куток ад увахода па правую руку. Там, за шыракаватай чатырохкутняй калонай, стаяла пяць пластмасавых крэслаў. Іх быццам знарок нейкі дабрадзей уткнуў у тым закуточку для такіх небарак, як Юджын. Каб вельмі не мазоліць вока ахоўнікам парадку. Мужчына і спаў седзьма на мулкіх крэслах. Гадзіны чатыры-пяць выпадала падрамаць пад няспынны шоргат ног, голас дынаміка і катурханне міліцыянтаў...

«Як жа мала для шчасця трэба чалавеку. Усяго-та — быць здаровым, мець працу, свой дом, кватэру. Не, — Юджын запаволіў хаду, — усё ж дом, кватэра па значнасці стаяць на другім месцы, а пасля ўжо праца, любы чалавек побач і незалежнасць. Хаця незалежнасць асобы таксама трэба пераставіць. Яна мусіць ісці пасля здароўя і дома, а затым ужо любы чалавек. Не... Шмат што залежыць ад асобы чалавека. Народжаны рабом — не захоча волі, ці яна яму не будзе настолькі важнай і патрэбнай, як таму, хто свабоду ўвабраў у сябе з малаком маці. Вось я, здаецца, свабодны, вольны, як птушка ў нябеснай сінечы, але не хачу я вольніцы ад Русланы. Я гатовы здацца ёй у палон, капітуляваць, укленчыць і прасіць даравання. Праўда, гэта розныя ўзроўні свабоды. Свабода духу (душы) і свабода ў сямейных адносінах. Але любячы, каханы чалавек не стане няволіць любага. Калі толькі ён не закончаны эгаіст. Вельмі ж шмат гэтых умоўных “але”, “калі”, “па-першае”, “па-другое”...»

Юджын выйшаў з метро побач з вакзалам. Хоць і адчувалася стомленасць ва ўсім целе, але пры думцы пра пластмасавае крэсла мужчыну закарцела прысесці ў недалёкім скверыку на лаўку. Выкурыць пару цыгарэт пад пляшачку піва, каб лепш падрамаць, перабыць ноч ды выправіцца ў сваю кантору на працу. Адседзець абавязковыя восем гадзін за табліцамі і схемамі, пагойсаць у абедзенны перапынак па інтэрнэце, урэшце, пашукаць пакойчык. Каб зняць кватэрку, мізэрнага Юджынава заробку не хопіць, а вось катушок па сярэднім кошце ён пацягнуў бы. Толькі ж у сусветнай павуціне наўрад ці вывешваюцца аб’яўкі пенсіянераў. Для іх капм’ютар што падарожжа ў іншую галактыку. Хоць чаму, можа ж дзядуля ці бабуля папрасіць прасунутага ўнука альбо ўнучку паслугу зрабіць.

Юджын купіў пляшку піва і пакуначак з салёным арахісам. Паўз жалезную агароджу, што аддзяляла чыгуначныя пуці ад вуліцы, прайшоў да таўставатых ліп з рэдкім шапаткім лісцем у вершалінах і пачаў выглядваць незанятую лаўку. Навокал было даволі людна. Не верылася, што прывакзальны гадзіннік на вежы прабіў дванаццаць ночы, — і пазнавата ўжо, а тут столькі народу. Моладзь, людзі сярэдняга ўзросту. Народ табарыўся групкамі, мала дзе можна было ўгледзець у цмяным святле шарападобных ліхтароў дзівакоў-адзіночак: Юджыну не хацелася ўлівацца ні ў якія кампаніі. Нагледзеўся на рознае ў гэтым скверыку. Даводзілася бачыць іиразбітыя насы, і панажоўшчыну. Любоўныя сцэны сярод нізкарослых трох елак, не жадаючы таго, а заўважаў не раз і не два.

Міліцыянты ледзь не штовечар і ноччу ганялі аматараў экстрыму, выпівох, блакіцізну, але яны, як надакучлівая машкара, зноўку зляталіся сюды праз нейкую гадзінку, а то і хутчэй. Што паробіш, у нас краіна вольная і кожны мае права выяўляць сябе, як заўгодна. Абы вольналюбец не прыніжаў у адкрытую гонар і мараль іншых. А чый гонар і маральнасць можна было прынізіць у гэтым скверыку? Пытанне рытарычнае і бязглуздае. Тут былі ўсе свае, усе з завёртамі і мухамі ды прусакамі ў галаве. Няўжо прыкладны і па ўсіх агульных мерках нармальны чалавек пацягнецца сярод ночы ў прывакзальны скверык? Мо толькі падпіты шукальнік экзотыкі і зазірне ці прыезджы навалока, а так усе ў гэтым скверыку збольшага ведалі, хто ёсць хто, якія ў чалавека праблемы і на чым спецыялізуецца. Напачатку, калі Юджын толькі адкрыў для сябе гэтае месца, яму было цікава і незразумела. Вакзальнае жыццё, хоцькі-няхоцькі, а змушала праводзіць час у скверыку, асабліва летам, калі тут, на лаўках, вячэрняя прахалода і дармавая забава. Ён, перажываючы разрыў-расстанне з Русланай, напачатку вырашыў згладзіць сваю адзіноту сустрэчамі з даўно прапісанымі ў скверыку жанчынамі. Яны прыхільна і нават з павагай-жалем паставіліся да навічка, калі ён за чаркай, даволі частай, распавядаў пра сваю злыбяду. Гаварыў і пра Руслану, якая, даведаўшыся пра яго здраду, выпхнула з кватэры. Хапануў ён тым летам і венерычкі, але, дзякуючы аптэкам ды старому доктару, які туліўся ў падвале недалёк ад вакзала, хутка вылечыўся. Цяпер Юджын больш асцярожны. Але вакзальную школу ён прайшоў без асаблівых згуб і падзення для сябе. Праўда, пару разоў, па няведанні і нявопытнасці, здымалі яго блакітныя, да аднаго падшыванца нават дахаты паехаў, але, разабраўшыся, што і да чаго, — збег.

Прыгадаўшы той эпізод, ён пасміхнуўся. Бо не намі ж прыдумана: чаго не ясі, таго ў рот не нясі. Павітаўшыся з некалькімі знаёмцамі, пааднекваўся ад запрашэнняў далучыцца да кампаній, Юджын знайшоў не занятую лаўку з перапоўненымі сметніцамі па баках. Прысеў, выняў бутэльку з унутранай кішэні курткі, адкаркаваў аб драўляны край і зрабіў некалькі кароткіх глыткоў. Піва было кіслае і нейкае занадта смярдзючае, як у далёкія савецкія часы. Менавіта такім ён запомніў смак і пах піва з дзяцінства. Піянерска-камсамольскага школьніцтва. Ці не ў восьмым класе яны з сябрукамі-аднакласнікамі прыкупілі ў мясцовай кармапайкаўскай краме кожны па бутэльцы піва і, ідучы дамоў са школы праз сад і лясісты астравок, адкаркавалі напой. А ён, як тое ўзбоўтанае шампанскае, шуснуў вонкі і абліў хлопцу грудзі ды крысо пінжачка, камусьці піва трапіла на нагавіцы і кеды. Сябрукі смярдзелі, як вэнджаныя ўюны. І ўсё ж, крывячыся, даглыкалі пітво, а яно яшчэ з гадзіну не знаходзіла супакою ў вантробах, штохвілінна парывалася вонкі. Галоўнай задачай было ўтрымаць яго ў сабе, не выпусціць, адчуць асалоду і кайф, пра які так распінаўся на школьным двары Джэнсін Мэл. Доўгі час Юджын увогуле не мог пераносіць пах піва. Нават як быў студэнтам, як служыў у войску, пазбягаў заваблівай думкі пацешыць сябе бурштынавым напоем. Толькі атабарыўшыся ў сталіцы і працуючы ў канторы, сяк-так прыламаўся ў кампаніях супрацоўнікаў па пятніцах зазіраць у бар і прапускаць келіх пеннай вадкасці. Заўсёды замаўляў сабе нямецкае альбо рыжскае. Але, жыццё ніколі не стаяла на месцы: то бегла жарабцом, то паўзло казюркай, сягала да зор і абрывалася ў прадонне. Занепадала жыццё і адраджалася птушкай Феніксам з попелу. Уздымала асобы ды народы, але ж без шкадобы перацірала іх у парашок, змывала ў акіяны, ператварала ў порхаўкі... Што ж гаварыць тады пра нелюбоў ці захапленне пітвом маленькага чалавека, сасмяглай пясчынкі сярод барханаў пустыні? Звыкся ўжо Юджын да любога пітва. Не грэбуе ніякім гатункам, абы пенілася ды невясёлыя думкі з галавы выбівала. Іншым разам яму здаецца, што ператвараецца ён, Юджын, у нейкага выродца. Па каліўку, па крупінцы назапашваецца, напластоўваецца ў ягонай душы незразумелая чэрствасць, абыякавасць да сябе, да людзей, што ненажэрнай асінай плоймай сноўдаюць навокал, гудуць, піхаюцца адзін перад адным. Згаладалымі і здзічэлымі сабакамі вырываюць абглыданую костку з пашчаў-рук, абы не дасталася суседу. А слоўцы-то, слоўцы якія вылятаюць з натоўпу і навісаюць над галовамі, іх галовамі, нашымі галовамі... Ці не ад гэтага ўсё так перакулілася апошнім часам у чалавечым жыцці. Спаганілі мы паветра, якім дыхаем. І бяда не толькі ў мільёнах машын ды заводаў, а найперш яна вынік нашых паганых, нялюдскіх слоў, думак і ўчынкаў...

— Прывет, мой свет. Ты сёння адзін? — нечаканым з’яўленнем Віялета вывела Юджына з невясёлых дум. — Схаваўся ад народа, як кулак, і глыкаеш піўко. У адзіноце! Я прысяду, не прагоніш? — Жанчына плёхнулася побач, нават не змёўшы з лаўкі абдзёрты шкілет рыбіны. Яе ёмкія клубы ў спартыўных штанах медузай расцякліся па бясколерных драўляных плашачках. — Даўнавата цябе не бачыла, — Віялета пацягнулася рукой да пляшкі з півам. Юджын перадаў ёй недапітае.

— Усё сумуеш па сваёй лахудры? Колькі ж можна? Чым во я горшая за яе, га? Ну, скажы мне. Усё ж на месцы, — Віялета хітнула плячыма. Хадуном захадзілі яе поўныя грудзі пад расшпіленай вятроўкай. — У мяне ж усё, як у кожнай бабы. Сам жа правяраў. — Кабета ўсміхнулася, агаліўшы разам з зубамі ружовую палоску верхняй дзясны. — Я пяты год туляюся тут, на вакзале, ды падвалы аціраю, і шчаслівая. Ты ж некалькі месяцаў, як прапісаўся ў гэтым гмаху, а ўжо нос ніжэй каленяў павесіў. Ну і мужчыны! Ламаецеся вы, як трэсачка ці саломінка. Толькі маленькая завірушка, землятрусік у сям’і, так і ляскаецеся на дзве палавінкі. — Віялета прыклалася да рыльца бутэлькі, каўтанула. Выцерла далонню пухлаватыя губы. — Я дык лічу так: што б ні здарылася, як бы жыццё ні біла чалавека, а ён павінен жыць і радавацца кожнаму наступнаму дню. Любіць кожнага новага знаёмцу, кінутых і з кватэр павыгнаных кошак і сабак падкормліваць. Нават і тады, калі і самому нямашака чаго ў рот пакласці. Скрадзі піражок ці пончык і пакармі сябра ды жывёліну. Дарэчы, ты сам хоць што-небудзь еў? — спахапілася жанчына. — У мяне ёсць кусман каўбасы. Праўда, не сыравэнджанай, але есці можна. — Віялета зашабуршэла поліэтыленавым пакетам каля ног. Пакорпалася ў ёмістым пакунку і выцягнула колца каўбасы, нарэзанага хлеба. — На во, еш, — падала Юджыну.

— Дзякуй, — узяў. — Апетыту няма...

— Ну, гэта паправіма. Прагуляемся два кварталы. Там чысценькі і ўтульны падвальчык ёсць... Калі не супраць, то можам і Віцьку ўзяць, ну, таго, барадатага. На мінулым тыдні з ім выпівалі. Ён нядрэнны хлопец, — паспешліва тлумачыла Віялета.

— Патаскуха-пацягана ты, — без злобы прамовіў Юджын.

— Не, патаскуха — гэта тая, якая патаскуе-пасумуе ды адна ляжа спаць. Я ж сабе вось дваіх выбрала. То пабегла я, пачакай тут, далёка не адыходзь. Хуценька мы падыдзем. Адна нага тут, а другая там, — прасакатала Віялета і пабегла з пляшкаю у якой на самым донцы засталася пена.

Ноч. Яна для Юджына раней азначала пакой і адпачынак, утульнасць ложка і пах чыстай бялізны, роўнае цёплае дыханне Русланы каля яго вуха. І цішыню. Мернае і аднастайнае ціканне насценнага гадзінніка не бралася ў разлік. За доўгія гады сумеснага жыцця да яго звыкліся і быццам не чулі. І калі нават спыняўся гадзіннік то спахопліваліся праз нейкі час, выпадкова зачапіўшыся позіркам за цыферблат. Стрэлкі ў раскірэку маглі застыгла вісець і дзень, і два. То было раней... Раней шмат чаго было па-іншаму. «Нейкі я бязвольны, сапраўдная ануча!» — настолькі нечакана і ярка выплыла аднекуль думка, што Юджын здрыгануўся, быццам да яго дакрануліся шокерам.

— Брудная, бязвольная ануча я, — прашаптаў мужчына ў мітуслівую вакзальную ноч. — Так жыць далей нельга.

Нельга! «А як жыць?» — з подленькім сумнівам запытаўся той Нехта, што ўвесь час спрачаецца з намі, не пагаджаецца ў хвіліны, калі мы павінны зрабіць выбар паміж добрым учынкам і непрыглядным. Той Нехта, які прымушае нас вагацца, не верыць у свае сілы і магчымасці, падштурхоўвае да здрады і забыцця... Гэты хліпкі чарвяк, якога не вытруціць з сябе, не прыдушыць ні падэшвай, ні пальцам. Ён, здаецца, ледзь дыхае ў нашай натуры, калі мы ідзём пракладзенай і надзейнай дарогай, а калі незнарок ці змушана збочылі, вытыркнуліся з агульнага натоўпу на дарозе, вось тут наш Нехта, здыхлік-чарвяк, і ачуньвае, мажнее і даймае сумненнем. Бяда ж у тым, што не можам мы прыняць кардынальнага рашэння, бо нас агортвае жах: а чым гэта мне адгукнецца? Што падумаюць і скажуць? Ну, не хачу я падавацца белай варонай, мяне задавальняе шэрая чарада і я ў ёй як асобіна, часцінка цэлага варанячага кагалу... «Банальна і збіта на горкі яблык. Чаго-небудзь навейшага падкінь, — Юджынаў чарвяк-здыхлік кпіў. — Бач ты, захацелася яму пагуляць са мной у хованкі. Забаўляйся, але памятай: цела адно маеш і жыццё таксама. А я пачакаю. Спяшацца няма куды, мой гаспадар. Узбунтаваўся ён, ісціну шукае ў сабе. Тупік там, поўны абзац! Асадзі назад». — Нехта прыціх, а Юджын спахапіўся, што так і сядзіць на лаўцы з кавалкам каўбасы і лустай хлеба ў руках.

— Усё гэта ад недасыпу, нервяку, — выдыхнуў мужчына і ўзяўся за пачастунак. — Як у пісанні сказана: «суета сует и томленне духа».

Стыласць даймала. Зябкаватасць прабіралася праз лёгкую куртку да схуднелага цела Юджына. Ён падумваў ужо сысці ў зацішак вакзала, а не тырчэць сівагракам на лаўцы і выглядваць зніклую Віялету. Цягнула пасядзець невялічкай кампаніяй, маўчаць ці перакідвацца пустымі фразамі ні пра што. Бо ад вакзальнага шматлюддзя пачынала ўжо балець пячонка і паколваць пад левай лапаткай. Жанчына абяцала ўтульны, дагледжаны падвальчык. Там можна і да раніцы перабыць.

— Зачакаўся нас? Добра, што не сышоў. Мы з Віцькам бегалі, каб да беленькай чарнільца прыкупіць, а яшчэ слоік салянкі грыбной ды халвы салодкай. Люблю салодкае, — Віялета паставіла свой пацяжэлы пакет на лаўку побач з Юджынам. — Халера іх бяры. Столькі народу на вакзале і ў буфеціках-крамках, аж не прабіцца. Скуль бяруцца, чаго ім не спіцца? Едуць яны, усё едуць некуды. Бягуць, спяшаюцца, уцякаюць! Ад самога ж сябе не ўцячэш, праўда, Віцёк? — жанчына штурханула плячом высокага хударлявага мужчыну, з якім прыйшла. Зірнуўшы на яго, Юджын прыгадаў, што сапраўды браў з ім чарку ў кампаніі з Віялетай ды іншымі «знаёмцамі».

— Ыгы, — пацвердзіў даўгалыгі. — Бягуць.

— І мы зараз пабяжым. Ты ісці можаш, не акалеў яшчэ? — жанчына схапіла пакет з лаўкі.

Юджын выпрастаўся, накінуў башлык на галаву

— Вядзі нас.

— І павяду. Хто пакет возьме, мужычкі? — не пытаючыся згоды, саўганула яго даўгалыгаму ў руку. Той моўчкі ўзяў.

Мінулі падземны пераход, выйшлі на другі бок прывакзальнай вуліцы. Тут людзей было значна менш. Стаяла з дзясятак таксовак. Вадзіцелі, збіўшыся па два-тры чалавекі, няспешна гаварылі пра сваё. Не рыбны для іх, відаць, час.

— Закурыць не дасі? — басавіта спытаў Віцёк у Юджына. — Я прыкупіў два пачкі, але не распатрашыў яшчэ. Нязручна з пакетам у руцэ.

Юджын працягнуў цыгарэту, пстрыкнуў запальнічкай. Агеньчык выхапіў з прыцемкаў гарадской ночы няголеную шчаку.

— Дзякуй, — буркнуў даўгалыгі.

— А мяне, кавалер, забыў, — азвалася Віялета. — Як лашчыць мяне, то кожны з вас першым імкнецца, а як цыгарэцінкай прывеціць, то ў апошнюю чаргу.

— Прабач, забыўся, што курыш, — павініўся Юджын.

— Ого, я не толькі куру, — Віялета крутанулася юлой на дзябёлай назе. — Я знаходка для вас, мае хлопчыкі: і накармлю, і напаю, а прыгалубіўшы — спацькі пакладу.

— Ці далёка яшчэ? — выдыхнуўшы дым цыгарэты, спытаў Віцёк.

— Ды не. Хвілін праз дзесяць будзем.

— А можна там застацца да рання? — звярнуўся да жанчыны і Юджын. — Не хочацца вяртацца на вакзал.

— Гэта залежыць ад таго, як сябе паведзяце. У маёй рэзідэнцыі можна і на некалькі дзянькоў спыніцца. Дворнічыха там знаёмая. Я ёй часта падсабляю з прыборкай, а яна мне ключы ад падвала дала ды яшчэ і абсталяваць дапамагла, мэбляй забяспечыла. Нумар атрымаўся не горш як у серыялах.

— Ты яшчэ і тэлевізар глядзіш? Дзе знайшла такое месца? — здзівіўся Юджын. — Верталётная ты кабеціна.

— А няго ж! Не кожную ночку баўлю з такімі бескватэрнікамі, як вы. Бываюць у мяне і багаценькія кліенцікі. Некалькі дзядкоў паблізу жывуць, — Віялета тыцкнула рукой перад сабою. — Запрашаюць. Начую, прыбіраю, гатую, пакуль пенсійку не прагойсаем разам. Добрыя яны, пенсіянерчыкі, адстаўныя ваенныя. Многа ім не трэба. Пацалую ў макаўку, пашлыкачу за пятку, ну і... Хопіць. Добрыя яны дзядкі, удаўцы мае залатыя. Праўда, як мужчыны, то ўжо нямоглыя. Затое абыходлівыя, далікатныя, інтэлігентныя. А для спатолення свербу ў мяне вы ёсць, ці падобныя да вас.

Віялета зірнула па чарзе на Юджына і Віцька. Мужчыны моўчкі хітнулі галовамі.

Тройца, адышоўшы ад вакзала, апынулася ў гарадскім сонным зацішку. Ні табе людзей, ні машын. А калі павярнулі ў двары, то і святло ад прыдарожных ліхтароў здалёк ледзь прабівалася сюды. Цяпер ішлі моўчкі. Паперадзе яна, а следам Юджын і Віцёк. Збоку здавалася, што ідуць няспешна, задаволеныя сабою. Нагадвалі яны людзей, якія годна адпрацавалі дзень, прыхапілі ночы і нарэшце дабіраюцца да цёплых сваіх кватэр, дзе іх чакаюць жонкі (Юджына ды Віцька) і муж (Віялету), а таксама плойма здаровых ружавашчокіх дзетак...

Яны ішлі і не бачылі, што следам за імі, не выбіраючы дарогі, плыла, не кранаючыся зямлі, постаць бабулькі ў валёнках з чырвонымі галёшамі.

***

Седзячы за сталом у сваёй канторы, Юджын не пераставаў думаць пра загадкавую бабулю, што сустрэў у пад’ездзе. Яна была знаёма-незнаёмым сном, явай рэальнасцю, выдумкай перанапружанага мозга, глюкам ці... усё ж была? Быццам і зараз ён чуў бабульчын голас, а яе лёгкае дыханне кранала Юджынаву шчаку. Ён нават правёў пальцамі па няголеным падбароддзі да вуха. Мужчына быў перакананы, што некалі, даўным-даўно, у дзяцінстве, а, магчыма, яшчэ да свайго нараджэння, сустракаўся, бачыўся з бабулькай. Чуў ейны спакойны голас і трымаўся за лёгкую, як галоўка дзьмухаўца, руку. Перабіраў пасмы яе прывідных, як ранішні туман валасоў. Вось толькі калі тое было і дзе? Пры якіх абставінах, з якой нагоды?

«А ці так гэта важна: пра ўсё помніць? — азвалася ў галаве думка. — Было, і дзякуй Богу. Значна горш, калі б таго не здарылася. Застаўся б прагал у памяці, які з гадамі толькі пашыраўся б, пакуль не ператварыўся ў прорву. Галоўнае, ува мне пакінула след хвіліна нашай сустрэчы. Яна ёсць, вось і ўсё! А калі сустракаліся, няхай застаецца тайнай да пэўнага часу... а мо і назаўсёды...»

Юджын чуў голас старой у сваёй галаве, не, зусім не так: яму здавалася, што чароўны гук запаўняў усё ягонае цела, кожную клетачку, жылку. Ён з кожным уздыхам убіраў яго з паветра, са сцен пакоя, з паверхні стала, з манітора камп’ютара. Юджыну было ўтульна і спакойна ў гэтым голасе. Так, як бывае ў дзяцінстве, калі маці спачатку насварыцца на цябе за правіну, а пасля, зразумеўшы, што дарма пакрыўдзіла сваю крывінку, прытуліць да сябе, абдыме і пацалуе сухаватымі вуснамі ў макаўку ці скроню. І крыўда перамешваецца з удзячнасцю і любоўю да роднага чалавека. Крыўда чэзне ад любові маці, як стрыкучая крапіва пад палкім промнем сонца. Высыхаюць слёзы на твары, і табе ўжо нічога не страшна. Ты абаронены ад усялякай несправядлівасці. Табе паверыў самы дарагі чалавек і пашкадаваў. Ты зразумеў, што бяспека — вышэй за ўсё. І бяспеку гэту табе дае маці, нічога не патрабуючы ўзамен. Яна арганічна сплялася з любасцю. А мо і наадварот, любасць, каханне з’яўляюцца для нас аховай ад усяго зямнога і незямнога наслання: крыўды, злыбяды, зайздрасці, нагавораў, чорнага слова, сталёвага кінжала, пякучай кулі і...

«Вось бачыш, мой хлопчык, не ўсё так дрэнна, як табе здаецца. Бо вельмі часта ад страты да набыцця ўсяго — адзін крок, а іншым разам і меней. Хоць гэтага мы і не заўважаем, не прыкмячаем. Галоўнае — не страціць веру. Верыць, калі не хапае сілы ў душы і моцы ў сэрцы. Трэба верыць. Нават тады, калі цябе, як чорнага ахвярнага барана, вядуць-цягнуць на вогнішча ахвярапрынашэння... Ніхто ж не ведае, што праз хвіліну здарыцца. Чаму б і не ляснуць сярод чыстага неба перуну і прыгаршчамі не сыпануць маланкі і не праліцца залеве, як перад канцом свету. Ці наадварот, той, хто валачэ чорнага барана, знясіліцца, і ў яго ад натугі і паслужлівай пакорлівасці лопне, разарвецца на шматкі сэрца. І нікому не будзе вядома, чыя ж ахвяра патрэбна была сілам, не бачным нам... Не, ні ў якім разе да пакорлівай абыякавасці я цябе не заклікаю, але і ад дурнаватай наскоклівасці папярэджваю. Галоўнае — ведаць, што рабіць. І не клясціся ў вернасці чужым ды і сваім багам...»

— Дзіўная філасофія. У ёй шмат чаго не стыкуецца, — задуменна прамовіў Юджын.

— Ты пра што? — здзіўлена зірнуў на яго калега. — Вось гляджу на цябе і не магу зразумець: па прызванні ты прыйшоў сюды працаваць ці з-за кавалка хлеба? — лысаваты калабок утаропіў на Юджына заплылы тлушчам позірк. — Апошнім часам ты ўвесь нейкі разбэрсаны, недагледжаны, змучаны. — Більярдным шарыкам калега выкаціўся з-за стала і на караценькіх ножках пачаў перакочвацца між сталоў: два метры ўперад, два — назад. — У цябе нешта здарылася? — надзея ў голасе калабка. — Я чым-небудзь магу памагчы? — ён цярнуў пульхнымі далонькамі адна аб адну.

— Ага, — абыякава выдыхнуў Юджын.

— Што? Гавары, што здарылася? — калабок-більярдны шарык аж падскочыў над падлогай. — Я нікому ні-ні! Галаву на адсячэнне! — ён пяцярнёй шмаргануў па ўрослай у плечы шыі. — То што ж там у цябе? — цікаўнасць выпірала ў калегі праз вушы і ноздры.

— Зацяжараў я, — сур’ёзна і абыякава прамовіў Юджын. — Ужо сёмы месяц пайшоў. Так што збірайся, кумам будзеш.

— Свіння ты, Юджын, — з калабка быццам бы выпусцілі паветра. Ён зменшыўся, укормленыя плечыкі абмяклі, трайное падбароддзе ўпёрлася ў грудзіну. — Я па-сяброўску хацеў памагчы, калі трэба, а ты здзекуешся, пасміхаешся з мяне. Глядзі, каб і я з цябе на ўвесь голас не пацешыўся! Гумарыст знайшоўся!

— Супакойцеся, ваша напалеонаўская вялікасць, — прымірэнча прагаварыў Юджын, — нічога супраць вас не меў і не маю. Толькі адна просьба: у душу не лезьце. Вось і ўсё.

Більярдны шарык закаціўся за свой стол, улузнуўся ў крэсла і, павярнуўшы манітор, поўнасцю адгарадзіў цікаўны твар ад «разбэрсанага, недагледжанага, змучанага» Юджына.

«Мае вы людзі-чалавекі, — падумалася Юджыну, — не дам я магчымасці парадаваць ваша самалюбства праз мае нястачы і праблемы. Шчырасці няма ў вашых словах, спачування ў вачах. Ды і не трэба яны мне, вашы напышліва-прыгожанькія “охі” ды “ахі”. Ведаю я іх кошт ды вартасць».

«Навошта так безаглядна думаць пра ўсіх? Чалавек ад чалавека розніцца, — ласкавы і дакорлівы голас з’явіўся, нібы хвалька на рачной люстраной гладзі. — Нічога дрэннага, калі і пашкадуе нехта, добрую параду дасць. Не ўсе ж навокал згубілі чалавечыя якасці. Хапае і тых, каму баліць чужы, а не толькі свой боль. А калі па сабе іншых мераць, то зноў — не так усё дрэнна, як здаецца. І ў табе, Юджын, побач з заганамі, душэўнай іржою ды чарнатою, хапае і светлых, белых, ружовых і нябесна-блакітных плямак, дзе раскашуе яшчэ спагада, спачуванне шчырае, вера ў вечнае, хоць і іншымі зацяганае, патаптанае ды не зношанае дарэшты. Ты ўспомні, як у хваравітым далёкім юнацтве, ці не ў сёмым класе, твая маці аддала цябе твайму дзядзьку, для яе — брату. Аддала, каб вылечыць цябе ў горадзе. Каб быў ты здаровенькі. І ў той жа час, калі цябе забралі, яна, твая маці, узяла прымака. Адной жа не пацягнеш малых дзетак ды гаспадарку... А ты, нязграба, дадумаў, што яна здрадзіла табе, бацькавай памяці, здрадзіла сёстрам... Для твайго дзіцячага сэрца свет дзяліўся толькі на дзве часткі: гэта — правільна, а гэта — не. Ты не думаў, што адчувае маці кожны дзень, высільваючыся за плугам, касой, рвучы жылы ў лесе на нарыхтоўцы дроў, полячы, жнучы, збіраючы... Яна не думала пра сябе. Маці думала пра вас. А ты, мой дарагі Юджын, плакаў у бальніцы далёкага горада, і табе не хацелася лячыцца, а карцела збегчы дадому... Калі ж даведаўся пра прымака, то ледзь не пракляў любага і дарагога чалавека. Дзядзька прынёс навіну. Ты скрыгатаў зубамі і плакаў, пазіраючы праз бальнічнае акно ўдалячынь. У той бок, дзе, як табе здавалася, знаходзіцца вёска, твой дом, свежая бацькава магіла... Ты не забыў яшчэ пра гэта, Юджын?»

— Не прымушай пакутаваць наноў! — выдыхнуў Юджын. Ён пашукаў на стале цыгарэты. Ляпнуў рукой па кішэні джынсаў. З-за манітора на яго асцярожна зірнуў калабок-більярдны шарык. У пакоі чуўся толькі манатонны гул кулераў ды клацанне клавіятуры. Юджын вырашыў не ісці ў курылку, а падыміць на свежым паветры каля ўваходу ў кантору. Золкасць і макрэча не палохалі. Мужчыну падумалася, што незразумелае насланнё ўспамінаў, голас невядомай бабулі ў галаве — не што іншае як наступствы ўчарашняга загулу.

Юджын прыкурыў, упёрся плячыма ў сцяну. Пад невялічкі навесік-казырок вецер не заносіў дажджавую пацяруху. Цыгарэтны дым распаўзаўся па дзвярах, сцяне, і спакайнела на душы ў мужчыны. Пры кожнай зацяжцы яснела ў вачах, цверазіўся затурканы штодзённай неўладкаванасцю мозг.

— І праўда, не ўсё так дрэнна, як здаецца напачатку, — прашаптаў Юджын нябачнаму субяседніку. — Бо ніхто з нас не ведае, па чым ці кім можна і трэба плакаць, а з-за чаго кідацца ў бяздумны рогат. Сказана ж, што будзе дзень і будзе ежа. Здаецца, гэтак гаварыў стары Ярмак. Дзядуля з роднай вёскі. Божа мой, калі тое было? Які ж я сам стары ўжо! — Юджын вольнай ад цыгарэты рукой правёў па твары. — Гады вы мае гадочкі, і не прыкмеціў, як напластаваліся, нагрувасціліся вы на плечы, сціснулі, сцёрлі храсткі ў суставах, выгнулі пытальнікам некалі стромкі хрыбет... Але, чаго я галашу над сабою? Сам жа толькі што пераконваў сябе: не ўсё так дрэнна, як здаецца. За восенню будзе зіма, а затым — абавязкова! — прыйдуць вясна і лета. Вось пабачыш, будзе вясна і лета! Скончацца ўсе мае мыканні. І ў Русланы сэрца не з жалеза. Даруе яна мне, выбачыць і даруе! — Юджын усміхаўся. Курыў і ўсміхаўся, ці не? Не, ён плакаў...

***

Ноч, якая то была чорная і глухая ноч. Ад стварэння свету яна больш не паўторыцца. Ніводнае дрэўца не шалахнулася ні каля двароў, ні ў садах, ні ў блізкім лесе. Нямая цішыня павісла над вёскай, калі Юджын вобмацкам зняў з вешалкі пінжачок у сенцах і выйшаў крадком, каб не рыпнулі масніцы, на двор. Іхні сабака і то не азваўся на крокі; здавалася, што зямля злілася з небам. Калі заплюшчыць вочы і моцна націснуць на іх пальцамі, то нешта падобнае да той ночы можна пабачыць. Юджын жа ішоў упэўнена. Мінуўшы варотцы, якія, на дзіва, не скрыгатнулі іржавымі цвікамі, ён па нябачнай утравелай сцяжынцы крочыў паўз плот сядзібы да лесу. Босыя ногі не халадзіла раса, яна лашчыла. Юджын ведаў, што толькі сённяшняй ноччу ён зможа паспрабаваць вярнуць бацьку, вярнуць шчасце ў іхнюю асірацелую хату. Напачатку, калі даведаўся, што яму давядзецца ў Гнётаву ноч ісці ў лес, дык ледзь не знямеў. Але ж, калі ён зразумеў, што ад яго, і толькі ад яго залежыць: ці вернецца бацька, ці заўсміхаецца ўчарнелая ад гора маці, ці адродзяцца ў іхняй хаце радасць і дабрабыт, — ён пагадзіўся. Ні слова нікому не кажучы, пагадзіўся і пакляўся на вялікай ступе ў клеці, што пойдзе ў Гнётаву ноч і прынясе аднаногаму Аўдзею зоркавую расліну. Гэта Аўдзей, на саракавы дзень пасля пахавання бацькі, пераняўшы Юджына каля крыніцы пад трыма ліпамі, спытаў:

— Ці хочаш ты, каб твой бацька вярнуўся?

Ад яго позірку пякло твар у хлопца і ледзянелі ступні. Голас не слухаўся, а між лапатак танюткім раўчуком пакаціўся па спіне струмень поту. Аўдзей абапіраўся на мыліцу і не адводзіў вачэй ад знямелага хлопчыка.

— Дык ці хочаш бацьку вярнуць? Праз шэсць дзён зможаш гэта зрабіць, калі не спалохаешся ды людзям нашу гамонку не перакажаш. І не злякаешся ў патрэбны момант. То, як яно, пагамонім?