Між роспаччу і надзеяй

НІЛ ГІЛЕВІЧ

МІЖ РОСПАЧЧУ І НАДЗЕЯЙ

ЗАМЕСТ ПРАДМОВЫ

Між роспаччу і надзеяй пражыў усё сваё сьвядомае жыцьцё — ад маладосьці да старасьці.

Між роспаччу і надзеяй жыву-дажываю і сёньня. І роспачы, на вялікі жаль, усё больш і больш.

Але надзея застаецца...

Ніл Гілевіч

2003, ліпень

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

1931—1959

Мая «малая радзіма» — гэта заходне-паўночны куток Лагойшчыны, самы, бадай, прыгожы на тэрыторыі ўсяго раёну. Самы «гарысты», з рэзкімі перападамі паверхні, парэзанай равамі і лагчынамі, атулены лясамі і пералескамі. У краязнаўчай кніжачцы «Лагойскі раён», выдадзенай у 1928 годзе, напісана, што гэта «наша беларуская Швейцарыя». Хто ехаў з Лагойску на Гайну, а затым на Янушкавічы і Калачы, той пераканаўся: на кожнай вярсьце трэба і падняцца на пагорак, і апусьціцца ў лагчыну, і наўкола, куды ні глянь — тыя ж самыя «швейцарскія» краявіды. Кут гэты, як сьведчаць гістарычныя дакументы, належыць да яшчэ ад старажытнасьці цывілізаваных. Яшчэ ў XIX стагоддзі, па спадчыне з даўнасьці, ваколіцы Лагойску славіліся радовішчамі вапны, розных гатункаў гліны, каменю, жалезнай руды, а таксама жалезнымі і сернымі крыніцамі, якія мелі лячэбныя ўласьцівасьці ад паралюшу, рэўматызму і нервовых хваробаў.

Сам Лагойск (Логожеск, Логойско) у летапіснай гісторыі ўпершыню ўпамінаецца за 1078 год і належаў аднаму з сыноў Усяслава. Ён узьнік як адно з абарончых крывіцкіх паселішчаў Полацкай дзяржавы, натуральна — з магутным, змураваным на беразе Гайны, замкам, і часта станавіўся ахвярай войнаў між кіеўскімі і полацкімі князямі. У XII—XV стагоддзях існавала, у межах Полацкай зямлі, Лагожскае княства (сьведчыць Іпацьеўскі летапіс). Лагойскімі князямі былі Усяслаў Мікуліч (1180) і Васілька Валадаравіч. У сярэдзіне XIV ст. Лагойскае княства належала Войшвілу (ёсьць меркаваньне — сын Кейстута). У 1387-м вялікі князь Ягайла аддаў Лагойскае княства свайму брату Скіргайлу, які быў яго намесьнікам у Вялікім Княстве Літоўскім. З 1392 году ўлада ў ВКЛ, як вядома, належала Вітаўту, які параздаваў маёнткі Лагойскага княства. У сярэдзіне XV ст. ад Лагойскага княства засталася невялікая частка з Лагойскам і Гайнай і належала Кіеўскаму князю Алельку Уладзіміравічу, потым яго брату Андрэю; пасьля Гайна дасталася яго нашчадкам, а Лагойск быў вернуты вялікаму князю. У наступных стагоддзях, неаднойчы спалены і зруйнаваны заваёўнікамі (татарамі, шведамі), горад прыйшоў нарэшце ў заняпад і памалу-патроху ператварыўся ў звычайнае, хоць і вельмі маляўнічае, каларытнае мястэчка, перасечанае зьвілістай стужкай крынічна-чыстай Гайны. Між іншым, гэты прыток Беразіны быў у даўнія часы ладнай ракой: як сьведчаць гісторыкі, па ёй сплаўлялі мачтавы, паўмачтавы і будаўнічы лес.

Другім пасьля Лагойска найбольш старажытным і вядомым паселішчам гэтага кутка было невялічкае, на чатыры вуліцы, мястэчка Гайна (раней — Айно, «г», відаць, прыдыхнулася, бо суседняя вёска і маёнтак Мураваны Двор — Айнаравічы). Упершыню Гайну ўпамінае гісторык Я. Длугаш (ХІV ст.) У Гайне, на месцы язычніцкіх ахвярнікаў, вялікім князем Вітаўтам быў пабудаваны (пасьля 1397 г.) касьцёл — адзін з сямі першых касьцёлаў на тэрыторыі Беларусі, да таго спрэс праваслаўнай. Дарэчы, сама каралева Ядвіга надарыла гаенскі касьцёл рэчамі. Храм праіснаваў чатыры стагоддзі, а ў 1788-м быў пабудаваны новы — вельмі высозны і прыгожы; ён прастаяў да вясны 1944-га, калі яго, як і дзясяткі іншых на Беларусі, напаткаў трагічны лёс: у нейкіх ваенных мэтах узарвалі партызаны.

Трэба думаць, што дзейнасьць касьцёлу, заснаванага самім вялікім князем, г. зн. вельмі аўтарытэтнага і багатага, нямала паспрыяла ў далейшым культурна-духоўнай цывілізацыі ўсяе Лагойшчыны і яе Гаенскай «акругі» ў прыватнасьці. Менавіта ў Гаенскім касьцёле ў верасьні 1514 году па заказе караля і вялікага князя Жыгімонта I Старога, які ў тыя дні знаходзіўся на Лагойшчыне, была спраўлена ўрачыс­тая імша ў гонар перамогі ліцьвіноў над войскамі маскоўскага князя Васіля III.

У Гайне або ў яе ваколіцах нарадзіўся вядомы зьбіральнік вуснапаэтычнай народнай творчасьці, піянер усходне-славянскай фалькларыстыкі, этнаграфіі і археалогіі Зарыян Далэнга-Хадакоўскі (сапр. Адам Чарноцкі). Гайна — радзіма вядомага літаратара, выдаўца і навукоўца Ігната Шыдлоўскага, які ў 1818 годзе апублікаваў у Вільні ў часопісе «Тыгоднік Віленскі» беларускія вясельныя песьні Гаенскай парафіі, сабраныя (відочна, ягоным бацькам) яшчэ ў 1800-1801 гадах. У трох вёрс­тах ад Гайны знаходзіўся адзін з буйнейшых на Лагойшчыне маёнткаў Мураваны Двор; у першай палове ХVІІ ст. ён належаў памешчыку Эйнаровічу, у якога тады ж служыў Ян Цадроўскі — памочнік і пісар князя Радзівіла ў падарожжах апошняга па Заходняй Еўропе. Запіскі Я. Цадроўскага апублікаваныя і ўтрымліваюць у сабе вельмі цікавыя факты з часоў паходу Маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча на Беларусь, у прыватнасьці — пра разгром яго атрада на ўсходзе Лагойшчыны.

За вёрст шэсьць-сем ад Гайны ёсьць невялікая вёска Альхавец. Там, у фальварку пад гэтай жа назвай, гадаваўся вядомы вучоны-філолаг, прафесар Маскоўскага, а пасьля — Карлавага універсітэту ў Празе Яўген Ляцкі. Сваю навуковую дзейнасьць ён пачаў студэнтам са зьбіраньня народных песень Гайна-Слабадской воласьці — на радзіме, куды прыязджаў да бацькоў на канікулы. Пра гэтую яго працу я расказаў у кнізе «З клопатам пра песні народа», ня тоячы пачуцьця радасьці, што на пачатку XX ст. песенны фальклор нашага кутка быў сабраны і апублікаваны Ляцкім у акадэмічным навуковым выданьні «Известия императорской Академии наук» (1904). I вось, як гэта кажуць,— цесны сьвет. У лістападзе 1976 году госьцем БДУ быў знакаміты славенскі лінгвіст з Любляны, выхаванец Карлавага універсітэту, прафесар, акадэмік Францэ Безлай. Адзін з вечароў шаноўны госьць правёў у нашай хаце і, распавядаючы пра свае студэнцкія гады, нечакана сказаў: «Мне пашанцавала: у Карлавым універсітэце маім настаўнікам рускай мовы і літаратуры быў бліскучы прафесар Яўген Аляксандравіч Ляцкі. Шкада, у 1942 годзе ён памёр...» Як быў спачатку ўражаны я, так быў зьдзіўлены потым ён, калі я сказаў, што Ляцкі — мой зусім блізкі зямляк, з аднае воласьці родам.

У Альхаўцы нарадзілася і вырасла Алеся Смоліч, вядомая на пачатку 20-х гадоў дзяячка на ніве беларускай асьветы і культуры, жонка выдатнага вучонага-географа і аднаго з актыўных стваральнікаў БНР Аркадзя Смоліча. У канцы 60-х, пасьля пасьмяротнай рэабілітацыі Смоліча, Алеся Ігнатаўна вярнулася з сібернай ссылкі ў Менск, мы пазнаёміліся і неаднойчы падоўгу гутарылі з ёю пра нашу Гаеншчыну. Божа, з якім замілаваньнем, з якой сьвятлістай любоўю і цеплынёй успамінала яна свае дзіцячыя паходы з Альхаўца ў Гайну — у краму, каб купіць цукерак!..

Ну, а галоўны «віноўнік», чыё імя навекі ўпісала Гайну і Гаеншчыну ў гісторыю Беларусі, беларускай літаратуры і культуры — гэта наш найвялікшы змагар за шчасьлівую долю Бацькаўшчыны, апостал нацыянальнага адраджэньня, паэт-прарок Янка Купала. Да нядаўняга часу, па ўласьцівай нам нядбайнасьці, цягам многіх дзесяцігоддзяў ва ўсіх падручніках і даведніках сьцьвярджалася, што малая ра­дзіма Купалы — Вязынка, вёска на Маладзечаншчыне. Бясспрэчна, нарадзіўся Іван Дамінікавіч Луцэвіч у Вязынцы, каля Радашкавіч, але — колькі ён там пражыў? Некалькі месяцаў? Так, усяго некалькі месяцаў. А затым — усе яго дзіцячыя, падлеткавыя і дзецюкоўскія гады прайшлі на Лагойшчыне: у Косіне, у Прудзішчы (дакладней — хутар Жаброўшчына каля Прудзішча), у Селішчы. Пазьней, ужо будучы вядомым паэтам, месяцамі гасьцяваў у маці ў Акопах... I Прудзішча, і Селішча — вёскі Гайна-Слабадской воласьці, цэнтр якой, валасная ўправа, знаходзілася чамусьці ня ў Гайне, а ў нашай Слабадзе (па дакастрычніцкай намінацыі, у адрозьненьне ад іншых Слабод, якіх на Беларусі мноства, наша называлася Слабада Гаенская). У будынку былой валасной управы, куды напэўна неаднойчы, застаўшыся пасьля сьмерці бацькі гаспадаром, заходзіў Іван Луцэвіч, да вайны месьцілася наша Слабодская сямігодка (у нас гаварылася толькі так: Слабодская, а не Слабадская, і слабодцы, а не слабадчане). У двары, перад фасадам будынку, захоўваўся гладкі цёмнабуры гранітны пастамент, на якім да рэвалюцыі стаяў помнік расейскаму імператару Аляксандру II.

На Лагойшчыне Ясь Луцэвіч сказаў першае слова і ўвогуле пачаў гаварыць, а ў чатырнаццаць гадоў напісаў свой першы верш. На Лагойшчыне ён з дзяцінства купаўся ў стыхіі жывой народнай мовы, навек захаваўшы ў сваіх паэмах і п’есах асаблівасьці мясцовай гаворкі (нося, кося, прося, ходзя, водзя, салодзя, любя, гавора і г. д.), на Лагойшчыне ён убіраў у душу чароўныя паэтычныя скарбы народных песень, казак, легенд і паданьняў, спасьцігаў і засвойваў адметнасьці народнага побыту, звычаяў і традыцыяў, рысы нацыянальнага характару — усё, што пасьля так геніяльна выявілася ў яго творчасьці. Адным словам, можна сказаць так: калі божая душа Іван Луцэвіч прыйшоў на сьвет у Вязынцы, то паэт Янка Купала нарадзіўся, пачаўся і склаўся на Лагойшчыне. Што і засьведчыў ён сам яшчэ ў 1908 годзе ў вершы «Я ня сокал»: «А я толькі верабейка ўзрошчаны пад Гайнай».

На Лагойшчыне, у Акопах, Янка Купала напісаў усе да адной свае п’есы: і «Паўлінку», і «Раскіданае гняздо», і «Тутэйшых», і «Прымакі», паэмы «Бандароўна», «Курган», «Яна і я», каля сотні вершаў, у тым ліку, такія шэдэўры грамадзянскай і філасофскай лірыкі, як «Песьня мая», «Жняя», «За свабоду сваю», «З вячэрніх дум», «Тутэйшы», «Песьняй толькі», «Над калыскай», «А зязюлька кукавала», «За ўсё», «I прыйдзе». Там жа быў зроблены пераклад «Слова аб палку Ігаравым». Падзеі, якія мелі месца на Гаеншчыне, склалі зьмест многіх раньніх паэмаў, вершаваных апавяданьняў і вершаў Купалы, у некаторых упамінаецца сама Гайна («Адплата каханьня», «Я ня сокал», «Сват»).

***

Нарадзіўся я 30 верасьня 1931 году, дажджлівым вечарам, у дарозе, побліз вёскі Лагаза — кіламетраў за шэсьць ад роднай Слабады і за столькі ж ад Лагойс­ку, куды вёз маму на падводзе яе стрыечны брат Ліксандар Давідовіч. «Усё, Ліксандарка, не давязеш,— сказала мама,— бяжы хутчэй у Лагазу па бабку...» Ліксандар падагнаў каня бліжэй да магілы чырвонаармейца, які загінуў тут летам 1920-га ў вайне з палякамі, закруціў лейцы за слупок жалезнай абгародкі і паджгаў у Лагазу. Але той, што прасіўся на сьвет божы, чакаць яго вяртаньня з бабкай-павітухай ня стаў, і мама, пад сьцюдзёным асеньнім дажджом, вымушаная была прыняць у сябе роды сама. Перакусіла зубамі пупавіну, перавязала нейкім матузком, загарнула мяне, ахрышчанага самім Усявышнім з неба, у пялёнкі і прытуліла да сэрца. На ўсё жыцьцё. Як і тых траіх, што нарадзіліся да мяне, і як тых шасьцярых, што прыйшлі на сьвет пасьля мяне.

Праз шмат гадоў, калі, будучы дарослым, я прыязджаў з Менску ў Слабаду праведаць родных, дзядзька Ліксандар не ўпускаў выпадку, пад чаркай, вядома, зноў і зноў расказаць мне і прысутным, як яно ўсё ў той верасьнёвы вечар было. «Братка ты мой, якога ты даў тады мне клопату! Пакуль я знайшоў тую бабку — можа, толькі ў пятай хаце, пакуль яна вымыла рукі ды адзелася-абулася... А дождж! А цёмна — хоць пальцам у вока! А гразішча — страшнае! Баба два-тры крокі ступіць і крычыць: «Чакай, чалавеча, апоркі з ног зваліліся!» Дык я тады ёй: «Садзіся, кажу, на плечы, каб ты была здарова!» Узяў яе на плечы — і па гразішчы, па лужах — бягом! Дужы быў! Дваццаць пяць гадоў было. Выбег з вуліцы на дарогу, дапёр яе толькі да маста — і чую: братка ты мой! Ужо ўсё бяз нас зрабілася! Ты ўжо крычыш — на ўсю Лагойшчыну! Ужо гатоў! Каця сама справілася...»

Пазьней, ужо ў старасьці, ён, з увагі на некаторыя акалічнасьці маёй біяграфіі, значна пашырыў маштаб апісанай падзеі і замест «на ўсю Лагойшчыну» гаварыў: «А ты ўжо крычыш, брат,— на ўсю Беларусь! Такая галасіна была — каб толькі ты чуў! На ўсю Беларусь!...»

Дарэчы, тая магіла чырвонаармейца каля Лагазы захавалася, мянялася ўжо металёвая абгародка, а кусты бэзу на ёй здаюцца ўсё тымі самымі — старымі, зьдзічэлымі, вечнымі... Нярэдка, едучы на бацькаўшчыну, я прыпыняюся там, выходжу з машыны — асабліва, калі разам са мною едзе хто-небудзь з сяброў. Якраз насупраць магілы — прыпынак рэйсавых аўтобусаў з Менску і з Лагойску.

Продкі мае, прадзеды-дзяды і па бацькавай і матчынай лініі, наколькі глыбока ўдалося прасачыць іх родавыя карані,— тутэйшыя, з Гаеншчыны. У архівах адшуканы дакументы, якія сьведчаць, што ў першай палавіне XIX ст. у вёсцы Айнаравічы (трансфармаваная назва колішніх Эйнаровічаў — ад імя буйнога землеўладальніка Эйнаровіча) жыў прыгонны селянін Савэль Гілевіч сын Андрэеў. Гэта — мой прапрадзед. Адзін з яго сыноў, Марка, адсяліўся ад бацькі ў Слабаду — невялікую, тады двароў на дваццаць, вёску, за тры вярсты ад Айнаравічаў. Было гэта ў канцы 60-х ці нават трохі пазьней, бо ў сьпісках жыхароў Слабады за 1862 і 1864 гады яго імя яшчэ ня значыцца. Марку, невядома чаму, называлі (дражнілі) на літоўскі лад Маркус. Ён даў пачатак цэлай дынастыі Маркусоў — так называлі яго сына Пётру (майго дзеда), усіх чатырох яго ўнукаў — сыноў Пётры, і ня менш двух дзясяткаў яго праўнукаў — маіх родных і стрыечных братоў. Між іншым, тых нашчадкаў Савэля, што засталіся жыць у Айнаравічах, і праз сто гадоў звалі па вясковаму Савэлевы, можа, і цяпер завуць, калі хто там з іх яшчэ жыве. Па імянному сьпіску сялянаў маёнтку Мураваны двор (памешчыца Кац. Сц. Смоляк, з роду Бурнашовых, удава генерал-маёра), складзеным у 1862 годзе, Савэль Андрэеў Гілевіч меў каля 20 дзесяцінаў зямлі (сядзібнай — 1, ворнай — 15, сенакоснай — 4), прыгонаў муж. 156 дзён, жан. 156 дзён, зьдзельных летніх муж. запражных 84, пешых 9, жаночых 93 дні, зімовых муж. запражных 56, пешых 4, жаночых 62 дні. Пастаянны аброк 33 руб. 76 кап. Можна меркаваць, што людзі былі гаспадарлівыя, працавітыя і да галоты не належалі.

Дзеда па бацьку, Пятра Маркавіча, я ня мог ведаць, ён памёр у досыць маладым узросьце, калі мой бацька быў яшчэ зусім малым хлапчанём. Памёр, надарваўшы нутро,— падняў мяшок мукі з зямлі, каб пакласьці на сані... Ніякіх іншых зьвестак пра яго як чалавека ў нашых сямейных паданьнях не засталося. Бабуля па бацьку Альжбета Васілеўна (дзявочае прозьвішча Пунтус) была родам з Гайны і таксама памёрла заўчасна, у гадоў пяцьдзясят, неўзабаве пасьля грамадзянскай вайны. Гаспадыняй, па ўспамінах дзяцей, яна была разумнай і працавітай, адна, пасьля сьмерці мужа, ставіла на ногі малых — дачку Паўліну, сыноў Аляксандра, Пётру, Сымона, Валодзю, і някепска спраўлялася з гаспадаркай. Паводле запісаў, знойдзеных у Менскім абласным архіве, у 1916 годзе ў яе несумненна серадняцкай гаспадарцы было: ворыўнай зямлі — 7 дзесяцінаў, конь — 1, жарабя-адналетак — 1, каровы — 2, бычок — 1, авечкі — 4, сьвіньні — 2, парасят — 7.

З продкаў па мамінай лініі добра помню і дзеда — Мікалая Давыдавіча Рулькевіча, і бабулю — Альжбету Тодараўну (з сям’і Давідовічаў, са Слабады). Прадзед Давыд Маркавіч (мама казала, у вёсцы яго звалі Давыдка) каранямі быў мясцовы,— мяркую па тым, што ўжо ў сярэдзіне стагоддзя ў Айнаравічах амаль ня трэць жыхароў мелі прозьвішча Рулькевіч. Як пазначана ў адным з дакументаў за 1882 год, уваходзіў у вясковы камітэт, які адваёўваў у памешчыцы Смоляк «частку выгану і іншыя землі». Быў непісьменны. Дзед Мікалай і баба Альжбета ўсё жыцьцё пражылі ў Айнаравічах, адкуль мама, старэйшая з іх чатырох дзяцей (нарадзілася ў 1902-м), выйшла замуж у Слабаду за Сымона Гілевіча. Пра бабулю магу сказаць адно — незвычайна сьціплая, ціхмяная, пакорлівая перад мужам, надзіва ласкавая да ўнукаў, цярплівая і, несумненна, з верай у Бога, хоць у царкву за савецкім часам ужо не хадзіла — не было куды, усе храмы ў навакольлі былі пазачыняны, ператвораны ў гаспадарчыя памяшканьні.

Зазначу, між іншым, што абедзьве мае бабулі былі Альжбеты (а не Лісаветы), і аднак жа абедзьве былі праваслаўныя, а не каталічкі; імёны ж ім дасталіся па мясцовай традыцыі з уніяцкіх часоў; і пасьля гвалтоўнага перагону з уніяцтва ў праваслаўе (1839) у нашым кутку ўсе імёны яшчэ цэлае стагоддзе гучалі як самабытна беларускія, і я іх яшчэ ўсе застаў неперайначанымі, «неабкультуранымі» на казённы расейскі лад. Альжбета, Барбара, Параска, Паўліна, Міхаліна, Анэта, Дарка, Мар’яна, Рыпіна, Луцэя, Ліксандрына, Зося, Марыля, Якуб, Язэп, Тодар (і Хведар), Пётра (і Пятрусь), Ігнась, Тамаш, Дэраш, Зьмітрок, Мікалай, Лёкса, Аніс, Банадысь, Савэль, Юстын, Хвэлька, Несьцер, Карпа,— жыхароў Слабады і Айнаравіч з такімі імёнамі я ведаў асабіста. «Абкультуранымі» ўсе яны аказаліся ўжо на магільных плітах і камянёх, якія прыйшлі ў абрадавы побыт на зьмену драўляным крыжам.

Зусім іншага характару ў параўнаньні з бабуляй Альжбетай быў дзед Мікалай Давыдавіч — энергічны, гаваркі, часам грубаваты на слова і, здаецца, закончаны, стыхійны матэрыяліст-бязбожнік. Ва ўсякім разе мама, помню, казала: «Тата наш у Бога ня верыў, ніколі, ні як быў малады, ні пасьля...» Нараджэньня ён быў 1881 году, г. зн. толькі на год старэйшы за Янку Купалу. Зьвяртаю ўвагу на гэта таму, што як равесьнікі яны маглі быць між сабой знаёмымі,— ужо хаця б па той акалічнасьці, што ў маладосьці мой дзед быў знакаміты на ўсю ваколіцу музыка, граў на вечарынках і на вясельлях, мог бываць разам з Яськам Луцэвічам на кірмашах у той жа Гайне — самым блізкім для абодвух мястэчку... Як шкада, што «мы ленивы и нелюбопытны» — што я не здагадаўся ў свой час распытаць дзеда, ці ведаў ён асабіста Яську Луцэвіча! Апошні раз дзед узяў у рукі гармонік летам 1957 году, у Слабадзе, на вясельлі ўнука-«павэта» («Кацярынін хлапец, Ініл,— павэт, кніжкі піша»), і яшчэ досыць імпэтна сыграў для «маладых» і для гасьцей «вальца» сваёй маладосьці.

Музыка была далёка не адзіным захапленьнем у жыцьці дзеда Мікалая. Зрэшты, у сталым веку хадзіць з гармонікам па вясельлях ён перастаў. Але затое... набыў шмат іншых прафесійных захапленьняў, якія зрабілі яго вельмі вядомым і аўтарытэтным чалавекам у навакольлі. Сталася гэта, праўда, ужо ў першыя савецкія гады і было вынікам вялікіх драматычных падзеяў у яго асабістым лёсе. Рэч у тым, што яго, бацьку чатырох малых дзяцей, забралі на імперыялістычную вайну. Ня ведаю, колькі ён ваяваў, але ў 1915 годзе трапіў у палон і аж тры гады — да канца 1918-га — прабыў як нямецкі палонны ў Германіі. Там яму, можна сказаць, пашанцавала, бо апынуўся ня дзе-небудзь на рудніках, у шахтах, а быў узяты за парабка нейкім багатым баўэрам. За тры гады падсобнага рабочага ў той гаспадарцы, маючы не дурную галаву на плячах, дзед прайшоў адменную, што называецца еўрапейскую, сельскагаспадарчую навуку і, вярнуўшыся ў свае Айнаравічы, стаў выдатным, непераўзыдзеным у навакольлі, садоўнікам, агароднікам, пчаляром, кветкаводам, а ў дадатак яшчэ і галубятнікам — і гэту дзіўнаватую для беларускай вёскі корць ён прывёз з Германіі. Помню з самых малых гадоў, як ён выходзіць з хаты, пяшчотна падасьць галубам голас: вуль-вуль-вуль-вуль-вуль-вуль-вуль!— і яны адусюль — з-пад паветкі, з усіх падстрэшшаў, дзе для іх разьвешаны лазовыя кошыкі, ляцяць да яго, садзяцца яму на плечы, на рукі... Захапленьню майму не было межаў!

Праз дваццаць пяць гадоў, летам 1943-га (і ў сьне дзеду гэта не магло прысьніц­ца!) стары, даўно сьсівелы Мікалай Давыдавіч зноў апынуўся ў Германіі ў якасьці нявольніка і парабка-«остарбайтэра». На гэты раз — разам з бабуляй Альжбетай, з сям’ёю сына Кастуся (пяць душ) і сям’ёю дачкі Ганны (сем душ). Іх прымусова, як і ўсіх жыхароў Айнаравічаў і іншых суседніх вёсак, вывезьлі з партызанскай зоны на катаржныя работы ў Нямеччыну. Можа, таму, што ўжо былі старыя, а можа, памагло і тое, што дзед ад часоў першага палону трохі ведаў нямецкую мову, але месяцы праз тры яны вярнуліся дадому. Адпусьцілі. Толькі дзеда і бабу, вядома. «Я там як стаў гергетаць ім па-іхняму, — хваліўся, відочна перабольшваючы, дзед,— дык яны мне: гут, фатэр, гут! Фарэн нах Мінск, фатэр!» Выдалі ім неабходныя паперкі і пасадзілі ў нейкі вагон-цялятнік, назначэньнем аж да Менску. З той восені і да вясны 1944-га я меў магчымасьць бачыць і чуць дзеда кожны дзень, бо мы — мама і сямёра дзяцей — жылі ў яго хаце як бежанцы: перабраліся са Слабады бліжэй да лесу, да паратунку, іначай сям’я партызана ды яшчэ і камуніста магла б у першую чаргу паплаціцца.

Тады, у тую апошнюю акупацыйную зіму, мне адкрыўся яшчэ адзін, не зусім звычайны для мужчыны, талент дзеда Мікалая. Аказалася, што ён здорава ўмее варажыць на картах. Амаль ня кожны дзень прыходзілі да яго вясковыя жанчыны — маткі, жонкі, сёстры, нявесты забраных на вайну мужчынаў і хлапцоў — з просьбай паваражыць аб іх невядомым лёсе. Дзед раскладаў на палову стальніцы карты і, вельмі складна прыгаворваючы, паказваў госьці, дзе і як зараз маецца яе чалавек: хто і што яму замінае, хто яму мысьліць зло і нешта хоча зрабіць на шкоду, але вось усё канчаецца добра, і дадому ён вернецца жывы і здаровы. Я стараўся не ўпусьціць ніводнага такога «сеансу», садзіўся паблізу і з захапленьнем слухаў гісторыі чужых лёсаў у красамоўнай дзедавай падачы. Цікава было — неймаверна! Надта ж ён хораша і дасьціпна гаварыў! Напрыклад, для дзяўчыны, якая чакала свайго жаніха з вайны, гаданьне заканчваў так: «Дык воць ідзі і скажы матцы, хай гоніць самагонку, каб шмат нагнала, бо во, бачыш, — вясельле ўжо на варотах вісіць!» I я нагінаўся і глядзеў на карты, дзе там дзед бачыць вясельле на варотах. I па тым, як усьміхалася з разуменнем гумару дзяўчына, я спасьцігаў дзедаву метафару.

Тады ж, на вуліцы, пра гэту дзедаву варажбу пачуў ад мужчынаў такое: «Выдумляка і манюка стары Воць — несусьветны, але бабам падабаюцца яго казкі, слухаюць». (Воць — вясковая мянушка дзеда Мікалая: замест вось — гаварыў воць, так і празвалі. Нават і мяне ў маленстве гэтак дражнілі, паколькі, лічылі, я быў падобны на воцеўскі род). Праз шмат гадоў, успамінаючы насьмешлівую ацэнку дзедавых «казак», зразумеў: надта ж патрэбны былі асірацелым жанчынам яго выдумкі — надта патрэбны! Хоць трохі лягчэй на душы рабілася. Зразумеў і падумаў: ну, а яго ўнук у сваіх лірычна-рамантычных мроях — хіба не такі ж самы «выдумляка і манюка»? Калі, напрыклад, сьцьвярджаў, што зямны рай ужо «на варотах вісіць»? Можа, розьніца ў тым, што ўнук і сам у гэта верыў? Розьніца? А чаму думаць, што дзед у свае карты ня верыў?

Жывая, вобразная, дасьціпная мова дзеда ўражвала мяне ня толькі ў гэных яго варажбіцкіх імправізацыях, а і ў звычайных паўсядзённых размовах з людзьмі, з бабуляй, з унукамі. Гэта былі для мяне неацэнныя ўрокі роднай мовы. Ужо тады я заўважыў, што ён у кожным выпадку для абазначэньня пэўнага дзеяньня імгненна знаходзіў нейкае сваё адметнае слова, свой, кажучы мовай граматыкі, дзеяслоў. Я ніколі, напрыклад, ня чуў, каб ён сказаў «ідзе» або «пайшоў». У залежнасьці ад таго, хто канкрэтна ідзе або пайшоў, дзед гаварыў: «Некуды Цыцуіш дыбае...» — «Куды ж гэта Кіндзё пачыкільгаў?..» — «Вунь, ужо і Мырса шкандыбае на аселіцу...» — «Шаптуха пасунулася некуды — ці не да Гэраца?..» Дарэчы, і Цыцуіш, і Кіндзё, і Мырса, і Гэрац, і Шаптуха — гэта ня прозьвішчы, гэта мянушкі, якія ён жа гэтым людзям і прышпіліў, і карыстацца якімі яму было прыдатней, чым сапраўднымі імёнамі. Але ж і ўся вёска падхоплівала іх і перадавала наступным пакаленьням.

І садоўніцкае і пчалярскае захапленьне дзеда Мікалая, а заадно і яго кветкаводства, абарвалася раптам дзесь на самым пачатку пяцідзясятых. Помню, як мама сказала мне, калі я заглянуў у чарговы раз дадому: «А дзед прадаў усе пчолы — усе дваццаць чатыры сям’і, з калодамі і рамовікамі, і высек усе дваццаць яблыняў. Ніводнай не пакінуў!» — «А што такое?» — пытаюся, амаль спалоханы. — «Ад злосьці. Крыўда задушыла. Такімі падаткамі абклалі кожны вулей і кожнае дрэва, што ня выцягнуць. Хоць карову прадавай, каб разьлічыцца. Зусім пусты на яблыкі год — а плаціць трэба ўсё роўна...» Сорамна прызнацца, але належным чынам асэнсаваць жыцьцёвую драму свайго роднага дзеда і зрабіць адпаведныя высновы я тады, на вялікі жаль, ня змог. Душа і розум настолькі былі аглушаныя громам сталінскіх прапагандысцкіх літаўраў, асьлепленыя бляскам «працоўных посьпехаў» са старонак усіх газетаў, што гэты жахлівы факт як бы прайшоў міма сьвядомасьці. Як і многія іншыя падобныя. Гэта, маўляў, прыватнасьць, дробязь, а ў цэлым, а ўвогуле... а ўвогуле — жыцьцё наша заможнае і шчасьлівае, Беларусь квітнее, і зара камунізма падступае ўсё бліжэй і бліжэй. Праўда — ня ў гэтых адзінкавых фактах. Праўда — у лозунгах, у перадавых артыкулах газетаў, у працоўных рэляцыях, што гучаць па радыё. I ў звышаптымістычных, прамяністых вершах паэтаў, якіх ты глыбока шануеш, амаль абагаўляеш, лічыш за настаўнікаў-майстроў. I сам пераймаеш іх тон, іх пафас.

Але вярнуся да свайго радаводу. Мама, Кацярына Мікалаеўна, першае дзіця Альжбеты і Мікалая Рулькевічаў, любіміца сям’і, замуж у Слабаду пайшла супроць волі бацькоў, у выніку чаго асаблівай павагі, а тым больш любові да зяця ў іх не было,— нават і тады, калі ён выбіўся ў мясцовыя начальнікі. Галоўная прычына іх няласкі таілася, відаць, у сацыяльным статусе зяця (круглы сірата, ад сваёй долі зямельнага надзелу адмовіўся, падаўся ў службоўцы) і ў яго маладняцка-камсамольскім авангардызме, які адбіўся і на духоўным стане іхняй дачкі. Ня будучы набожнай, мама, аднак, за Бога мела сваё вялікае чалавечае сумленьне. Яна нара­дзіла дзесяць дзяцей, восем з якіх выжылі і сталі на ўласныя ногі, выйшлі ў жыцьцё дзякуючы перш за ўсё ёй, яе самаахвярнай любові да сваіх чадаў і нястомнаму клопату пра іх. Як яна пасьпявала такую гурму абшыць, абмыць, накарміць, пры­гледзець, а нават і спаць укласьці, спраўляючыся пры гэтым трымаць у бездакорным парадку вялікі агарод і даглядаць немалую жыўнасьць (карова, сьвіньні, авечкі, куры, гусі) — проста неверагодна! Вядома, падрастаючы, пачалі патрохі памагаць дзеці, і усё ж, і ўсё ж! Не магу ўспомніць выпадку, каб яна калі-небудзь адпачывала, сядзела нічога ня робячы,— нават у самыя вялікія сьвяты. Праўда, што і на забавы з намі, на гульні і пешчы часу ў яе не заставалася. Ледзь пачынала тэпаць па хаце адно малое, як яна зьбіралася раджаць наступнае. Дзіцячым гульням-забавам вучыла нас, малалетак, прыходзячы ў госьці з Айнаравічаў, бабка Альжбета. Ну і вядома — вуліца.

Граматы мама ня ведала, у дзяцінстве ў школу бацькі не пусьцілі — далёка было, за тры вярсты, хадзіць. Расьпісвацца, хоць «кручкамі», навучылі яе ўжо мы, дзеці-школьнікі. Непісьменная, яна, аднак жа, вельмі любіла, калі дзеці чыталі свае кніжкі ўголас і запамінала іх урокі па чытаньню на выдатна. Калі на пачатку 50-х у Слабаду правялі радыё — не выключала рэпрадуктарчыка ніколі і пры любой хатняй рабоце слухала. Не прапускала і, бадай, ніводнага «кіно», якое зрэдчасу прывозілі ў вёску, глядзела фільмы вельмі ўважліва і любіла пасьля разам з дзецьмі іх абмяркоўваць, сьведчачы пры гэтым дакладнае разуменьне і сюжэту, і ўчынкаў, і перажываньняў кінагерояў. Увогуле, мама была жанчынай розуму жывога і кемнага, і мела «залатыя рукі». Дастаткова сказаць, што яна была добрай і закройшчыцай, і швачкай (самавучкай, вядома), усё жыцьцё, з маладых гадоў да старасьці, круціла ў хаце ручную машыну «зінгер» (частка яе пасагу), шыла кашулі, споднікі, сарафаны, каптанікі, сукенкі, спадніцы не толькі для сваёй сям’і, але і многім суседзям. Можа, таму, што сама была непісьменная, мама вельмі хацела, каб вучыліся і набылі адукацыю мы, яе сыны і дочкі, і рабіла для гэтага ўсё, што магла. I нямала ганарылася на старасьці, што пяцёра з яе васьмярых атрымалі вышэйшую адукацыю.

Памёрла мама летам 1978-га, на 76 годзе жыцьця, але апошнія два з паловай гады былі для яе не жыцьцём, а страшэннай пакутай: паралізаваная інсультам, яна не магла ні прысесьці, ні павярнуцца, ні слова сказаць, адно крычала праз кожныя 20-30 хвілінаў ад болю і пытала ў нас немым позіркам змучаных вачэй, чаму Бог не дае ёй сьмерці і не вызваляе ад безнадзейна-пакутлівых клопатаў яе дзяцей.

Бацька мой, Сымон Пятровіч (нараджэньня 1904 году), быў, у адрозьненьне ад мамы, чалавекам пісьменным — ажно тры зімы хадзіў у царкоўна-прыходскую школу. Гэту базавую адукацыю ён, здаецца, даволі істотна падвысіў пазьней, пасьля рэвалюцыі, шляхам самаадукацыі як вясковы актывіст-камсамолец і асабліва — за час службы ў чырвонай арміі, адкуль вярнуўся з трыма трохкутнічкамі на пятліцах. Ва ўсякім разе, пісаў досыць граматна (праўда, лексічна — на «трасянцы»), любіў чытаць газеты, часам сядзеў і з кнігай у руках, прычым, вершы, помніцца, меў звычку чытаць уголас, каб і другія чулі. Помню, як напрадвесьні 1943-га, калі мы ўсёй сям’ёй жылі ў «бежанцах» у Айнаравічах, у мамінай сястры Ганны, ён прыносіў ад Валодзі Доўгага, былога загадчыка Слабодскага ДСК, кнігі, і менавіта паэзію: «Выбранае» Купалы, «Байкі» Крылова... Верш Купалы «Праступнік» чытаў з прэтэнзіяй на артыстычнасьць і амаль патрабуючы, каб прысутныя слухалі. Было бачна, што верш яму вельмі спадабаўся,— мабыць, горкай іроніяй. Дзякуючы яму, і я вершы з гэтае кнігі ня проста чытаў, а дэкламаваў, упіваючыся іх рытмамі, музыкай радкоў. Зборнічкі паяўляліся ў нашай хаце і ў самыя першыя гады пасьля акупацыі, калі бацька працаваў у РВК у Лагойску,— гэта былі кніжачкі бібліятэчак «Огонька» і «Крокодила». Увогуле, да літаратуры, ня толькі да чытаньня, але і да спробаў выказацца пісьмова самому, цяга ў яго была несумненная. У канцы 40-х — пачатку 50-х некалькі разоў апублікаваў у раённай газеце невялічкія допісы. А аднойчы я, ужо студэнт універсітэту, быў нямала зьдзіўлены, калі ў насьценнай газеце ў сельсавеце прачытаў сатырычны «сьцішок» з размашыстым подпісам С. Гілевіч — на ягонай «рускай» мове, вядома ж. Са «сьцішка» мне і дагэтуль помняцца два радкі:

У их работа такога сорта,

Што всё ссылаюцца на бога да на чорта.

Усе даваенныя гады — з 1928 па 1941 — бацька быў гэтак званым нізавым савецкім службоўцам — старшынёй аднаго сельсавету, другога, трэцяга, адзін час нават сакратаром райвыканкаму, і ўсё далёка ад дому, ад сям’і, да якой наведваўся толькі на выхадны, у нядзелю, але з намі, дзецьмі, амаль не займаўся (перахоплівалі сябры), яшчэ менш займаўся гаспадаркай, так што нярэдка мама сама секла на дрывотні альховыя палкі, каб затапіць раніцай печ ці вечарам грубку. За доўгія гады ён, пэўна, прывык да такога жыцьця бацькі-госьця, бо калі за год да вайны стаў старшынёй нашага Слабодскага сельсавету і жыў дома — у яго адносінах да сям’і і свайго двара мала што зьмянілася. Нярэдка пасьля рабочага дня ён заставаўся дапозна ў сельсавеце — гуляць у шахматы, і мы, малыя, у чаканьні вячэры, ня раз чулі маміны горкія нараканьні: «I колькі ж ён будзе там ганяць тых «коней», каб яны павыдыхалі ўсе! Бяжы, сынок, і скажы, каб зараз жа ішоў дадому!..»

Адзіны на ўсю вёску член партыі (з 1928 году), ён быў перакананы камуніст-ідэаліст, можна сказаць, «белая варона» сярод усіх мясцовых партыйцаў, строга трымаўся камуністычнай маралі (пра хабар і гаворкі не магло быць), непахісна верыў у сьвятасьць камуністычных ідэалаў, у правадыроў Кастрычніка і сусьветнага пралетарыяту, і стаяў за гэтыя ідэі і прынцыпы гарой. За гэтую непахіснасьць, дарэчы, яго і ссадзілі з самай высокай пасады, да якой ён дарос. Пасьля выгнаньня з Беларусі нямецкіх захопнікаў, ён, учарашні партызанскі палітрук, быў прызначаны намесьнікам старшыні Лагойскага райвыканкаму. Але не пратрымаўся на гэтых «вышках» і двух гадоў: у тых умовах павальнага разбэшчаньня, самапраўства і драпежніцтва «белая камуністычная варона» членам бюро райкаму была непатрэбная. Спачатку бацьку сьпіхнулі на старшыню сельсавету, а неўзабаве — на старшыню нашага мясцовага калгасу, на што ён абсалютна не гадзіўся. Не гадзіўся — бо на той пасадзе тады (тады?) трэба было красьці самому, каб даваць красьці іншым (а кралі ў калгасе — усе і ўсё, каб выжыць) і абавязкова — слугаваць крадзеным начальству — вазіць і ў Лагойск, і ў Менск парасят з калгаснай фермы.

Перад сьмерцю (памёр бацька ў лютым 1972 году ад раку лёгкіх) ён сказаў нам: «Вось так, дзеці: усё жыцьцё змагаўся за праўду і справядлівасьць супроць зладзюганаў, хабарнікаў і ўсякай іншай свалаты, але ўсё маё змаганьне было марным, і вось паміраю, а нягоднікі як панавалі ў нашым жыцьці, так і пануюць...» Запозьненае для сябе адкрыцьцё «белай партыйнай вароны». Але не запозьненая споведзь для дзяцей.

Так, дзяцей сваіх ён выхоўваў — найбольш уласным прыкладам, чым слоўнымі павучаньнямі — таксама: і ў духу вернасьці ідэалам камунізму, і ў духу непры­мірымасьці да зладзюганаў-урвіцеляў і нягоднікаў-падлюкоў, і, вядома ж, таксама «белымі варонамі» ў нашым штодзённым грамадскім побыце, што на практыцы часьцей азначала — проста варонамі.

Бацьку мы абавязаны і тым, што вельмі рана, яшчэ да школы, засвоілі ня толькі бальшавіцкія сацыяльна-класавыя ідэалагемы, але і ня менш бальшавіцкія, а менавіта ваяўніча-атэістычныя сьветапоглядныя перакананьні. Помню, як у дакладным сэнсе слова «яшчэ ў калысцы», гэта значыць, у падвешаных на вяроўках вялікіх ночвах, мы, дзеці, хорам і штосілы, гарланілі — пад яго энергічным дырыжыраваньнем — знакамітыя ў той час камсамольскія прыпеўкі Кандрата Крапівы «Нас ня любяць, нас баяцца».

Нас ня любяць, нас баяцца

Поп кудлаты і кулак,

Бо рашыў за працу ўзяцца

Камсамольскі маладняк.

Хто супроць нас? Прэч з дарогі!

Бачыш нашу грамаду?

Мы саб’ем і чорту рогі,

Богу вырвем бараду!

Хто такі Бог, мы, жаўтароцікі, вядома ж, ня мелі аніякага ўяўленьня, але як гэта нам падабалася! Бо як бадзёра, мажорна гэта гучала і як вобразна, ярка, зрокава паўставала перад вачмі!

Пачаўшы з трох-чатырохгадовага ўзросту «рваць Богу бараду» — куды, да якіх духоўных вышыняў дойдзеш? Што застанецца ня толькі ад «барады», але і ад самога Бога гадоў праз дваццаць? I ад божых храмаў на зямлі? I ад божых запаведзяў у душы і сэрцы? I ад народных сьвяткаваньняў у гонар боскіх дзён, боскіх наказаў людзям? I ад старажытных традыцыйных народных звычаяў і абрадаў, асьвечаных верай у высокае, нябеснае, вечнае? І ці трэба зьдзіўляцца, што мы, «молодые хозяе­ва земли», так няўцямна і так раўнадушна глядзелі на тое, як апаганьваюцца і разбураюцца касьцёлы, цэрквы, капліцы, выварочваюцца каменныя крыжы і пліты на магілах продкаў? А наступіць жа, прыйдзе час — і давядзецца аднойчы людзям майго пакаленьня, і старэйшым, і маладзейшым — глянуць на ўсё гэта зусім па-іншаму і з жахам зразумець, у якую бездань бездухоўнасьці і дзікунства цягам многіх дзесяцігоддзяў піхалі нас, ды і ўзмаліцца, хоць і ня ўмеючы: даруй, Госпадзе, і прымі пакаяньне цёмных і неразумных,— хоць перад блізкай магілай прымі!.. I яшчэ могуць хоць трохі ўцешыцца тыя, што пасьпелі гэта зразумець і пакаяцца не зусім запозна, і яшчэ мелі і маюць магчымасьць пажыць і папрацаваць з вачыма, прамытымі крынічнай вадою ісьціны, з душою і сэрцам, ачышчанымі ад накіпу пошласьці і цынізму, ад іржы хлусьні і хцівасьці. Але колькі яшчэ няшчасных, выклятых небам, што так і не знайшлі дарогу да храму, што так і не раскаяліся, так і працягваюць заставацца паслугачамі д’ябла і шкадаваць аб д’ябальскім мінулым!

На шчасьце, ад бацькі мы перанялі ў маленстве ня толькі баявы задзёр тагачасных камсамольскіх прыпевак, але і вялікую, глыбокую паэзію сапраўдных народных песень, якіх ён ведаў мноства і сьпяваў вельмі хораша. Сьпяваў з намі, пад настроем, а найчасьцей — з гасьцямі ў застольлі. У яго быў зычны прыгожы голас, барытон, і відаць, нядрэнны музычны слых. Гучалі «Зялёны дубочак, шырокі лісточак», «А ў полі вярба, пад вярбой вада», «Бяду вяду, ой бяду вяду, а бяда не вя­дзецца», «Ці ўсе лугі пакошаны»... А яшчэ — «Трансваль, Трансваль, страна моя» і «Шумел, горел пожар московский». Лёгка пераймаў і любіў сьпяваць папулярныя песні з перадваенных савецкіх кінафільмаў: «Лейся, песьня, на просторе», «Всё выше, и выше, и выше!», «Утро красит нежным светом» і іншыя. Натуральна, любімыя бацькавы песьні станавіліся любімымі нашымі, сямейнымі, ва ўсякім разе — маімі. Помню ўсе іх да гэтага часу, і іншы раз на самоце, у цішыні, выразна чую бацькаў голас, чую, як ён дыхтоўна, голасна пачынае: «Бяду вяду, ой бяду вяду, а бяда не вядзецца: пад вішняю, пад чарэшняю бяда спаці кладзецца...»

Між іншым, бацька ніколі не ўжываў брыдкіх слоў. Ніхто з нас, дзяцей, ні разу ня чуў, каб ён, нават і ў злосьці, мацюкаўся. Калі і як ён, выраслы ў вёсцы, засьцярогся ад гэтай плябейскай хваробы,— ня ведаю. Хутчэй за ўсё, думаю, яна не прывілася яму з маленства,— дзякуючы набожнай маці-удаве (бацькі свайго, Пятра Маркавіча, ён амаль ня помніў). Ну, але мушу сказаць: калі паскудную моўную каросту нам не прышчаплялі ў сям’і, то вясковая вуліца гэты недахоп у лінгваадукацыі пакрывала аж уга як пасьпяхова.

***

У верасьні 1938 году я пайшоў у школу — у нашу Слабодскую НСШ. Пайшоў, ужо досыць бегла чытаючы. Навучыўся гэтаму сам, з дапамогай старэйшай сястры Ліны, чые чытанкі і прынесеныя ёю з бібліятэкі кнігі любіў гартаць. Помню, дырэктар школы Алесь Якубавіч Таболіч, калі пабачыў, будучы ў нас у гасьцях, як я чытаю, прапанаваў бацькам пусьціць мяне ў першы клас разам са старэйшым братам Леўкам — увосень 1937-га. Але мама пашкадавала, што малы — яшчэ і шасьці ня споўнілася, і з прапановай не згадзілася (аб чым я неаднойчы пасьля, у сталым веку, пашкадаваў).

Вучоба ў школе давалася мне больш чым лёгка,— усе тры даваенныя гады мне ў ёй, як гэта кажуць, проста не было чаго рабіць. Чытанкі я паперапрачытваў наўперад, яшчэ да пачатку вучэбнага году. З першага класу пачаў браць для чытаньня кнігі ў школьнай бібліятэцы. А праз два гады — і з бібліятэкі ДСК — Дома сацыялістычнай культуры, які разьмяшчаўся ў адным будынку з сельсаветам. Ня ведаю, чаму так гучна — Слабодскі ДСК — называлася нашая звычайная вясковая хата-чытальня. Можа, затое, што ў ёй былі ня толькі газеты, часопісы і шафа з кнігамі, але і даміно, і шашкі, і шахматы, і невялічкі більярд — з металёвымі шарыкамі, меншымі за курынае яйка, а галоўнае — быў патэфон з ладным стосам пласьцінак (плітак). Кожны вечар я прападаў там. Увогуле малым дзецям карыстацца бібліятэкай ДСК не дазвалялася, але ж я быў сынам старшыні сельсавету, і мне «пайшлі насустрач», уважылі. Калі са школьнай бібліятэкі мне выдавалі кнігі паводле ўзросту, то ў ДСК я браў, што хацеў. Загадчыца адчыняла шафу і казала: «Ну выбірай, можаш і дзьве ўзяць, каб надаўжэй хапіла». Так да пачатку вайны, да сваіх дзесяці гадоў, я прачытаў ня е толькі безьліч твораў, прызначаных для малодшых школьнікаў, але і многія кнігі, на малых дзяцей не разьлічаныя, як, напрыклад, «Ціхі Дон» М. Шолахава (толькі першы том, праўда) або «Дзевяноста трэці» В. Гюго. Пры адборы кіраваўся перш за ўсё тым, каб кніга была на беларускай мове: вясковаму хлапчуку на мове роднай хаты і роднай вуліцы было чытаць і лягчэй, і мілей для душы і сэрца. Названыя, як і шмат іншых кніг савецкай і сусьветнай класікі, былі тады выдадзеныя ў нас на беларускай.

Маімі любімымі кнігамі, якія я што называецца клаў, засынаючы, пад падушку, былі «На прасторах жыцьця» Якуба Коласа, «Трэцяе пакаленьне» Кузьмы Чорнага, «Палескія рабінзоны» Янкі Маўра, «Як гартавалася сталь» М. Астроўскага, «Школа» і «Далёкія краіны» А. Гайдара, «Востраў скарбаў» Р. Стывенсана, «Рабінзон Круза» Д. Дэфо, «Падарожжа Гулівера» Дж. Сьвіфта, «Прыгоды барона Мюнхаўзена» Э. Распэ, «Прыгоды Тома Сойера і Гекльберы Фіна» М. Твена, «Бялее парус адзінокі» В. Катаева,— усе рускія і замежныя — на беларускай мове. Незабыўна шчасьлівыя хвіліны, гадзіны, дні правёў я сам-насам з героямі гэтых кніг, суперажываючы іх прыгоды і ўчынкі да заміраньня сэрца, да перахопу дыханьня, забываючы пра ўсё на сьвеце, пра забавы, пра маміны даручэньні і нават пра абед ці вячэру.

Любіў чытаць і завучваць на памяць вершы, таму і з бібліятэк часта прыносіў дадому зборнікі паэзіі, і ня толькі папулярных, любімых дзіцячых аўтараў, але і зусім невядомых. Помню, напрыклад, як чытаў зборнікі «Дняпро выходзіць з берагоў» А. Жаўрука і «На сонечных узгорках» Р. Няхая. Ня думаю, што гэта было прыдатнае для трэцякласьніка чытаньне, але, відаць, вабіла і захапляла сама рыт­мізаваная мерная мова верша, яго незвычайны ў параўнаньні з прозай склад і лад, яго музыка. Ведаў на памяць такія рэчы Якуба Коласа, як «Дзед і мядзьведзь», «Савось-распусьнік», «Міхасёвы прыгоды», з захапленьнем чытаў паэму-казку А. Які­мовіча «Каваль-Вярнідуб», падабаліся многія вершы Янкі Купалы, Зьмітрака Бядулі, Пятра Глебкі, рускіх паэтаў К. Чукоўскага, С. Маршака, У. Маякоўскага.

Як стане зразумелым самому нашмат пазьней, мерная, музычна арганізаваная мова верша вабіла і зачароўвала мяне невыпадкова. Менавіта на той час (прадвесьне 1941-га) прыпадаюць мае першыя ўласныя спробы напісаць складна, «састаўляючы словы ў слупок», як гаварылі ў нашай хаце. Я добра помню, чым канкрэтна былі выкліканы тыя першыя спробы (іх было дзьве), што паслужыла для іх узорам. Першы «сьцішок» (вершы мы тады называлі толькі так — «сьцішкамі») я склаў пад уражаньнем прачытанага і завучанага на памяць лірычнага шэдэўра Т. Шаўчэнкі «Садок вішнёвы каля хаты». Гэты геніяльна просьценькі верш вялікага Кабзара быў зьмешчаны ў нашай чытанцы (у перакладзе на беларускую, вядома) і надзвычай дапаў мне да душы. Мне здавалася, што гэта напісана пра нашую вёску, і нават пра наш двор і нашую сям’ю, што гэта нашая мама «паклала дзетачак сваіх, сама заснула каля іх» і затым — «заціхла ўсё, адно дзяўчаты ды салавейка не заціх». Другі «сьцішок» быў складзены ў перайманьне жалобнага маршу «Памёр ты, вялікі і мужны змагар» (памяці У. І. Леніна), які моцна ўразіў мяне і трагічным зьместам і журботнай мелодыяй, калі яго выконваў на школьнай сцэне хор вучняў. Сшытачак з гэнымі «вершамі» мама схавала як сямейную каштоўнасьць у прыскрынку куфра, але я самавольна ўзяў яго адтуль і дзесьці згубіў, амаль нічога, ні радка, з тых першых спробаў вершаваньня не запомніўшы.

Трохі яшчэ пра маё тагачаснае чытаньне і пра некаторыя асаблівасьці школьнай вучобы ў апошнія перадваенныя гады. Шмат было прачытана мной кніг пра падзеі і герояў грамадзянскай вайны. Ды і чытанкі былі літаральна забіты творамі гэтай тэматыкі. Чапаеў, Шчорс, Варашылаў, Будзённы, Пархоменка, Катоўскі, Лазо і многія іншыя імёны сталі для мяне ў поўным сэнсе слова легендарнымі, былі імёнамі-сімваламі, увасабленьнем вернасьці Рэвалюцыі, працоўнаму народу, першай у сьвеце краіне сацыялізму, несьмяротнай справе Леніна-Сталіна. Да гэтых імёнаў-вобразаў далучаліся вобразы дукорскіх партызанаў, расстраляных «белапалякамі», невялікую кніжку пра якіх чытаў са шчырым перажываньнем. І яшчэ пра адно вельмі слыннае ў тыя гады імя,— праўда, не з часоў грамадзянскай, а з крыху пазьнейшых часоў вайны з сялянствам: піянер Паўлік Марозаў. Кнігу пра яго браў як пастушок з сабой у поле і насіў за пазухай, і моцна перажываў за жудасную сьмерць героя-піянера і яго меншага браціка. Жахлівая крывавая расправа над імі абуджала ў душы нянавісьць да заклятых ворагаў шчасьлівага калгаснага ладу — кулакоў і іх пасобнікаў.

Тады ж да герояў рэвалюцыі, грамадзянскай вайны і калектывізацыі ў маёй дзіцячай сьвядомасьці далучыліся героі-пагранічнікі. Фільмы «Граніца на замку», «Джульбарс» глядзеў у ваенным гарадку (а ён быў у нашым жа лесе, за паўвярсты ад вёскі) неаднойчы. Неаднойчы перачытаў і кнігу апавяданьняў пра знакамітага вартавога рубяжоў Айчыны Карацупу. Увогуле тэма граніцы і шпіёнаў-дыверсантаў на доўгі час аказалася ў нашых хлапчукоўскіх размовах і гульнях галоўнай, адцясьніўшы на задні план усе іншыя тэмы. Тлумачылася гэта яшчэ і тым, што да верасьня 1939-га мы жылі ў прыгранічнай зоне — да савецка-польскай мяжы, якая расьсекла Беларусь напалам, было вёрст пятнаццаць. Таму і ваенны гарадок побач, і магутныя жалеза-бетонныя ДОТы на тэрыторыі нашага сельсавету. І пастаянная апрацоўка мясцовага насельніцтва: сачыце, сачыце, сачыце! Глядзіце-прыглядайцеся, ці не прабраўся з-за мяжы вораг, ды ці не дапамагае яму тут хто-небудзь з вяскоўцаў чыніць дыверсіі. Нават «Буквар» у той год, як я пайшоў у школу, заканч­ваўся вершам «Пагранічнік», які нам трэба было завучыць на памяць.

Відаць, нядаўна, на сьвітаньні,

Граніцу вораг перайшоў.

Яго сьлядоў незатаптаных

Яшчэ і вецер не замёў.

Ужо калгасьнікі і дзеці

Бягуць гурмой наперарэз.

Але і вораг іх прыкмеціў

І зноў, як воўк, пабег у лес.

Асабліва важным у вершы было вось гэта: «Ужо калгасьнікі і дзеці Бягуць гурмой наперарэз». «Скажыце, дзеці, — пытала настаўніца, зьвяртаючыся да класу, — хто памог пагранічніку злавіць шпіёна?» І клас хорам адказваў: «Калгасьнікі і дзеці!» — «Вось бачыце: і дзеці павінны памагаць дарослым у барацьбе з ворагам!»

Атмасфера шпіёнаманіі (тады, вядома, гэтага слова ў нашай мове не існавала) была неймаверна напаленая і панавала паўсюдна. І хапун 1937-га ў нас цалкам прывязваўся да татальнай барацьбы са шпіёнствам. Аднавяскоўца, звычайнага калгасьніка Мікалая Бурбоўскага схапілі за тое, што нехта бачыў, як ён хаваў у сваёй пуні шпіёна. Другога мужа (прымака) нашай дзядзіны Барбары, краўца і калгаснага конюха, непісьменнага Ліксандра Барэйку забралі за тое, што, гонячы коней на начлег, браў з сабою торбу з ядой і там, на пашы, «перадаваў» яе польскім шпіёнам. Ні адзін, ні другі ніколі не вярнуліся дадому. І па сёньняшні дзень ніхто ня ведае, дзе, у якіх Курапатах, іх магілы.

У тым жа 1937 годзе ў суседнім Плешчаніцкім раёне (у 1962-м далучаны да Лагойскага) за гэткія самыя «сувязі з польскімі шпіёнамі» хапун схапіў майго роднага дзядзьку, старэйшага бацькавага брата Аляксандра Гілевіча, які калісьці прымаў актыўны ўдзел ва ўстанаўленьні ў нашай мясцовасьці савецкай улады. Толькі праз дваццаць гадоў у нашай хаце загавораць пра гэта адкрыта. А да таго — і бацька, і маці, і родныя дзядзькі Пётра і Валодзя пры нас, дзецях, яго імя не ўспаміналі. Хоць увогуле яшчэ ў пачатку акупацыі, калі на гэтыя тэмы людзі загаварылі сьмялей, я даведаўся, што дзесьці ў Задрозьдзі Плешчаніцкага раёну «забралі» нашага дзядзьку.

Пройдзе XX зьезд КПСС з выкрыцьцём культу асобы Сталіна — і я ўпершыню зразумею, як увесь гэты час было «лёгка» бацьку — роднаму брату «ворага народа». I чаму ў нашай хаце, на самым відным месцы — на сьцяне, трохі вышэй над адрыўным календаром, можа гады два ці тры красаваўся ў ладнай драўлянай рамцы наркам Яжоў. У высокай фуражцы з зорачкай, з вялікімі пятліцамі ў ромбіках, з вясёлай усьмешкай на круглым маладым твары, — ён мне здаваўся вельмі сімпатычным. I я быў страшэнна зьдзіўлены, калі аднойчы вечарам, прыйшоўшы дадому, бацька раптам, нічога ня кажучы, зьняў партрэт са сьцяны, выдраў з рамкі і, разарваўшы на чатыры часткі, кінуў у полымя грубкі. На нямое пытаньне маіх спалоханых вачэй адказаў: «Аказаўся ворагам народу, прахвост». «Прахвост» — было адным з яго любімых слоў.

Прыкладна тады ж адбылася яшчэ адна экзекуцыя над сімпатычнымі мне партрэтамі. На гэты раз у школе, і ўчынілі яе мы, дзеці. Настаўніца папрасіла разгарнуць чытанкі на тых старонках, дзе зьмешчаны партрэцікі маршалаў Блюхера і Ягорава, і сказала: «Дзеці, замажце гэтыя партрэцікі і подпісы пад імі чарнілам. Замажце добра, каб нельга было прачытаць». Ну, гэта ва ўсіх атрымалася найлепшым чынам. Што-што, а мазюкаць, крэсьліць, пэцкаць мы ўмелі. Некаторыя так пастараліся, што аж лісьціны наскрозь папрадзіралі. Экзекуцыя над партрэтамі — экзекуцыя над дзяцячымі душамі. Хто скажа-адкажа, у што гэта дзіцячай душы абыходзілася? Як гэта ўплывала на фарміраваньне маральных перакананьняў і прынцыпаў будучых грамадзянаў краіны? Учора — герой грамадзянскай вайны і маршал, сёньня — замаскаваны вораг-тэрарыст; учора — знакаміты, праслаўлены герой Хасана і таксама маршал — сёньня подлы пярэварацень і здраднік Радзімы. Каго будзем закрэсьліваць і замазваць заўтра?..

Тым часам вызвалілі з белапольскага ярма Заходнюю Беларусь. З гераічнага паходу на захад вярнуўся тэрмінова мабілізаваны ў верасьні сусед Валодзя Думанскі і ў якасьці трафею прынёс польскі тапор у торбе (без тапарышча, вядома). Хваліўся, што надта ж хвацкі, з надта ж добрага жалеза і што ў нас такога ня зробяць. На што слабодскі каваль Андрэй Бурбоўскі сказаў: «Ты, гэта самае, гаворыш глупства. Давай аб заклад, што я зраблю лепшы!» Але гэты эпізод — не галоўнае, чым тады захапіла мяне тэма Заходняй Беларусі. Захапіла і з кожным днём-тыднем-месяцам усё глыбей западала ў сьвядомасьць, усё больш апаноўвала маімі не зусім дзіцячымі думкамі. Да вялікай гістарычнай падзеі ўзьяднаньня беларускага народу я ўжо быў дастаткова падрыхтаваны, каб успрыняць яе радасна як перамогу справядлівасьці. Падрыхтаваны быў усёй атмасферай грамадскага быту, школай, кнігамі, і, вядома ж, у сям’і,— ува мне вельмі рана, не па гадах рана абудзілася цікавасьць да падзеяў гістарычнага кшталту і сучаснага сацыяльна-палітычнага жыцьця. Для мяне адкрылася суровая, трагічная праўда нашага лёсу: Беларусь была гвалтам падзеленая, амаль палавіна яе апынулася ў няволі, і там, у буржуазнай Польшчы, беларускі народ ня меў ніякіх правоў — нават вучыць дзяцей на сваёй роднай мове. Тады пра становішча беларусаў пад гнётам «пілсудчыкаў» пісалася надзвычай шмат, як і пра радасьць вызваленьня, пра яднаньне адзінакроўных братоў. Мастацкія творы — апавяданьні, вершы — адразу ж паявіліся ў чытаньнях і хрэстаматыях, у кнігах паэтаў і пісьменьнікаў. Дастаткова згадаць вершы Янкі Купалы на гэтую тэму — вялікую нізку «На заходнебеларускія матывы». Тое ўспрыняцьце верасьня 1939 году засталося ў маёй душы надоўга-надоўга. І калі пасьля вайны пачала друкавацца ў «Полымі» паэма Коласа «Рыбакова хата» — я ўсім сэрцам вітаў яе і лічыў вельмі значным творам. Ну а як жа: гэта ж пра барацьбу народу за ўзьяднаньне! І сам у 1949 годзе напісаў верш «Гэты дзень» — да сьвята 17 верасьня, але яго не надрукавалі. Праз пяць гадоў, восеньню 1954-га, я зноў напісаў верш пра гэта ж — і зноў яго не прынялі да друку. «Сёньня гэтая тэма ўжо не актуальная»,— патлумачылі. І я быў моцна зьдзіўлены і застаўся ў недаўменьні. «Тэма гістарычнага лёсу народу — не актуальная? Тут нешта ня тое». Агулам хачу падкрэсьліць: усё, што я тады чуў і чытаў пра вызваленьне і ўзьяднаньне, істотна паўплывала на разьвіцьцё, паглыбленьне і ўмацаваньне маёй нацыянальнай самасьвядомасьці.

Але вернемся ў апошнія перадваенныя гады. На ўроках сьпеваў мы развучваем і пяем усё новыя і новыя песьні,— рускія, вядома: «Если завтра война»; «Собирались казаченьки», «На границе тучи ходят хмуро», «В далёкий край товарищ улетает»... Асабліва ж старанна развучвалі і часта паўтаралі дзьве: вось гэту:

Споем же, товарищи, песню

О самом большом человеке,

О самом родном и любимом,

О Сталине песню споем!..

І вось гэту — пра чатырох герояў-папанінцаў, якія пакарылі Паўночны полюс:

Но знали герои, что если нагрянет

Угроза в суровом краю —

Сквозь бури и штормы им Сталин протянет

Надежную руку свою.

Божа, колькі добрых, сумленных, невінаватых людзей гінулі як нявольнікі ГУЛАГу ў суровых паўночных краях, сярод сьнегавых буранаў і на штармавых пранізьлівых вятрах, і як спадзяваліся на паратунак, на тое, што бацька Сталін пачуе крык іх чыстых перад Радзімай душ і працягне ім «надежную руку свою»! Працягнуў «бацька», працягнуў. А як жа! Так працягнуў, што з мільёнаў жывымі дадому вярнуліся сотні.

I ўсё ў гэтых песьнях было ў вышэйшай ступені сур’ёзна, усё — узапраўду, і ўсё ад самага шчырага сэрца. Не, не, хай ніхто і не падумае сказаць, што гэта было ад страху, ад боязі, або нават — што гэта пісалася фармальна, абы адбыць, абы не чапіліся; або што гэта — з чыста кар’ерысцкіх разьлікаў, з хітрым прыцэлам... О не, шаноўныя, нічога падобнага! Такія вершы і такія мелодыі проста так, пэўным намаганьнем волі, без затратаў энергіі душы і сэрца, бяз шчырай пашаны і любові — ня пішуцца, не складаюцца. Ня трэба заднім чыслом рабіць ніякіх апраўдальных маніпуляцыяў, бо апраўдвацца няма за што,— тым, хто шчыра верыў, шчыра гэтаю верай натхняўся, а ў натхненьні хораша пісаў. Судзіць за веру ў самыя высакародныя ідэалы чалавецтва — у камуністычную будучыню? Ну гэта тое самае, што і судзіць за веру ў казку пра рай нябесны. Судзіць за любоў і пашану, за апантанае, фанатычнае пакланеньне чалавеку, пра якога ведаў адно толькі самае добрае і абсалютна нічога дрэннага, які быў для цябе апосталам гэтай веры? Ну гэта тое самае, што судзіць за пакланеньне Ісусу Хрысту. Хай апраўдваюцца і выкручваюцца тыя, хто сёньня кажа, што ведалі ўсю праўду і пра Леніна, і пра Сталіна, і пра беспадстаўны масавы тэрор, і ня верылі ў ніякія камуністычныя ідэалы, а таму і ў партыю не паступалі,— ну, а пісалі хвалебныя оды Леніну, Сталіну і ўсёй слаўнай гвардыі камуністаў, таму што было выгадна. Таму што за гэта добра плацілі. Таму што на гэтым можна было зрабіць бліскучую кар’еру...

Дарэчы, хіба ня шчырасьцю творчага натхненьня тлумачыцца той бясспрэчны факт, што ўсе тагачасныя масавыя і эстрадна-лірычныя песьні вызначаліся выдатнымі паэтычна-музычнымі якасьцямі, уразьлівай меладычнасьцю, напеўнасьцю, глыбокай, пранікнёнай эмацыянальнасьцю? Ледзь паявіўшыся на сьвет, скажам, упершыню прагучаўшы на экране кіно, яны лёгка запаміналіся, яны тут жа падхопліваліся мільёнамі маладых людзей, рабіліся важнай, неабходнай, істотнай часткай іх культурнага побыту, іх духоўнага жыцьця. У пацьвярджэньне сказанага згадаю такія шэдэўры песеннай лірыкі 1930-х гадоў, як «Кацюша», «Провожанье», «И кто его знает» (вершы М. Ісакоўскага), «По военной дороге» (верш А. Сур­кова), «Нас утро встречает прохладой» (верш Б. Карнілава), «Дзе ж ты, чарнавокая?» (верш А. Ушакова), «Бывайце здаровы!» (верш А. Русака).