Між роспаччу і надзеяй

Выдатныя папулярныя песьні перадваеннай пары, разам з фальклорнымі, народнымі (беларускімі, рускімі і ўкраінскімі), разам з хрэстаматыйнымі вершамі і паэмамі вядомых паэтаў фарміравалі мой мастацкі густ, маё адчуваньне і разуменьне прыгожага, паэтычнага, станоўча ўплывалі на працэс духоўнага росту, ідэйнага і маральнага станаўленьня асобы. На жаль, тады ж паглыналася мною і «паэзія» зусім іншага кшталту, процілеглага. Маю на ўвазе ня толькі тыя вульгарна заідэалагізаваныя культаўскія песьні-оды, але і многія нібыта-вершы, зьмешчаныя ў нашых букварах і чытанках. Ну як мог паўплываць на эстэтычнае разьвіцьцё васьмі-дзевяцігадовага школьніка, які да таго ж яшчэ і адчувае сваё нераўнадушнае ўспрыняцьце паэзіі, вось такі лірычны «шэдэўр» з чытанкі:

Аралі, садзілі, палолі,

А вось і зьбіраць ужо час.

Гародніна сёлета добра

Ўрадзіла ў калгасе у нас.

Падобныя нібыта-вершы даводзілася ня толькі чытаць, але і завучваць на памяць. I ніхто ж табе не сказаў, не патлумачыў, што гэтая недалугая, убогая эрзац-творчасьць ніякіх адносінаў да паэзіі ня мае, што яе трэба як мага хутчэй забыць, калі нават і было загадана вывучыць.

На шчасьце, што датычыць чытанак і хрэстаматыяў, то нават і тады ў іх пераважалі ўзоры паэзіі сапраўднай, прыгожай, высокай, чыстай, і ня дай Бог, каб было іначай! Мы адкрывалі для сябе і запаміналі на ўсё жыцьцё радкі Янкі Купалы («I лягла ж цішына У бары за гарой: Каб дравінка адна Хоць кіўнула сабой»), Якуба Коласа («Звоніць, скача, як дзіцятка, Гэты жэўжык-ручаёк, На яго, бы тая матка, Сонца кідае свой зрок»), Максіма Багдановіча («Здароў, марозны, звонкі вечар! Здароў, скрыпучы, мяккі сьнег!»), Зьмітрака Бядулі («Сьняжыначкі-пушыначкі Ляцелі матылькамі. Над хмызамі над шызымі Дыміліся дымкамі») і інш. Гэтае сапраўднае-прыгожае, вядома ж, перамагала зарыфмаванае пустое абы-што.

Заадно з высокай паэзіяй класікаў вельмі спрыялі выхаваньню мастацкага густу цудоўныя народныя песьні. Як я любіў іх слухаць! I колькі адслухаў! Іх сьпявалі за бяседным сталом — і ў нашай хаце, і ў сваякоў-суседзяў, дзе я ў такія часіны аціраўся, сьпявалі, адвячоркамі, жнеі на постаці, сьпявалі дзяўчаткі ў полі, кароў пасучы, ды і на школьнай сцэне, вучаніцы-харыстачкі, на сьвяточных канцэртах... Колькі ў тых песьнях было хараства, паэзіі, і чагосьці такога чароўнага, вабнага, роднага, што аж сэрца заходзілася, і хацелася слухаць бясконца, і далучыцца да сьпеву самому. Зрэшты, зраблю і адну агаворку. Рана давялося пачуць і непрыстойныя фальклорныя песьні — ад старэйшых хлопцаў-падлеткаў, за якіх гэта «кароста» надта чаплялася. Сьпявалі яны іх звычайна ў сваім асяродку, іншы раз наўмысна громка, каб і дзяўчаты пачулі. Сьпявалі і дарослыя — па п’янцы, вядома, як правіла — на вечарынцы. Часьцей гэта былі песьні фрывольнага зьместу, але бяз крайне вульгарнай лексікі, «гэна самае» падавалася ў празрыстых метафарах і параўнаньнях. Аднойчы ж, запомнілася, у полі, на пашы, пры нас, малых пастушках, дарослы, але яшчэ не стары мужчына пачаў сьпяваць прыпеўкі страшна паскудныя, з гэтак званымі табуіраванымі словамі. I я слухаў тое пяяньне, апусьціўшы вочы ад няёмкасьці, ад сораму. Што ёсьць такія прыпеўкі — я ведаў, але што дарослы мужчына для нас, малых, можа пець такое — не чакаў. А ён бачыў, што яго «фальклор» робіць на нас уражаньне, і стараўся яшчэ больш, некаторыя нават паўтараў у другі раз. Між іншым, праз шэсьцьдзясят з гакам гадоў паасобныя з тых паскудных прыпевак я знайду ў зборніку Р. Барадуліна «Песні матчыны з Вушаччыны», якія яму, ужо даросламу, насьпявала (ці надыктавала) родная маці. Дзе Лагойшчына, а дзе Вушаччына, а прыпеўкі адны і тыя ж, у тым ліку і брыдкія, нечытэльныя. Багата, багата іх было ў песенным рэпертуары старой беларускай вёскі. Ня лішне зазначыць, што некаторыя з іх, мяркуючы па мове, былі гарадскога паходжаньня, належалі да гэтак званага «блатнога фальклору», хоць і прыкметна беларусізаваліся.

***

Беларусы таго пакаленьня, да якога належу я, пераказваючы або пішучы сваю аўтабіяграфію, звычайна зазначалі: «вучобу ў школе на тры гады перапыніла вайна», маючы на ўвазе, што тры гады цягнулася нямецка-фашысцкая акупацыя Беларусі. Гэта не зусім так. Ці, дакладней, гэта датычыць далёка ня ўсіх маіх равесь­нікаў, якія свае дзіцячыя і падлеткавыя гады правялі ў акупаванай немцамі Беларусі. Цалкам менавіта такі, трохгадовы перапынак у вучобе выпаў на долю школьнікаў усходніх раёнаў рэспублікі — той тэрыторыі, якая знаходзілася ў распара­джэньні вайсковых нямецкіх уладаў і не адносілася да гэтак званай «Беларутэніі», што была ў веданьні гітлераўскага гебітс-камісарыяту начале з гаўляйтэрам. З другога боку, школьнікі крайніх заходніх тэрыторыяў Беларусі, уключаных у склад Рэйху (Беласточчына і заходняя Гарадзеншчына), а таксама школьнікі гарадоў «Беларутэніі», дзе аж да лета 1944-га панавала нямецкая ўлада, хадзілі ў школу, вучыліся пад акупацыяй усе тры гады. У выніку яны, не страціўшы ў школьнай вучобе ні году, ні паўгоду, паступалі пасьля вайны ў інстытуты і ў Беларускі дзяржаўны універсітэт на два ці тры гады маладзейшымі за сваіх усходнебеларускіх равесь­нікаў. Калі я прыйшоў на першы курс філфака БДУ, мой аднагодак са Слоніму Алег Лойка ўжо быў на чацьвёртым курсе. Што ж датычыць школьнікаў вясковых школаў цэнтральнай Беларусі («Беларутэніі»), то тут — як каму пашанцавала: хто вучыўся пад акупацыяй год, хто — год з гакам, а хто і ўсе два. Але тры гады не вучыўся ніхто. Восеньню 1942-га ўжо набірала сілу партызаншчына, і настаўнікам, якія лічыліся службоўцамі акупацыйнай улады, працаваць стала немагчыма: народныя мсьціўцы, дакладней — закінутыя з-за фронту энкавэдзісты прыраўнівалі іх да здраднікаў і нярэдка, не цырымонячыся, расстрэльвалі.

Я пад акупацыяй вучыўся ў школе фактычна толькі адзін год — закончыў чацьверты клас у сваёй Слабадзе. У наступны ж пяты (ужо ў суседняе мястэчка Гайна) пахадзіў усяго тыдні тры, ня болей — і школа была зачыненая. У яе вялікім новым будынку (тыповым, пастаўленым за год да вайны) разьмясьціўся паліцэйскі гарнізон. Але зусім не надоўга. На пачатку зімы, ад страху быць разгромленымі, яго ваякі перабраліся ў суседні гарнізон у Лагазе, а школу — новы, цудоўны будынак — партызаны спалілі. «Каб не было куды вярнуцца бобікам» (так пагардліва называлі тых, хто пайшоў у паліцыю). Пазьней, пасьля вайны, гэтае бяздумнае, нічым не апраўданае спажараньне школы будзе даплюсавана да зруйнаваньняў, што ўчынілі на Беларусі нямецка-фашысцкія акупанты,— як і сотні іншых спаленых ці разбураных «ляснымі салдатамі» школаў і самых розных казённых будынкаў, узарваных былых панскіх палацаў, касьцёлаў і цэркваў. Усё прыпісалі акупантам — усе свае дурныя, бязглуздыя спажараньні і разбурэньні. Гэта ня значыць, што не палілі і не руйнавалі нямецкія фашысты — і палілі, і руйнавалі страшна. Але гэта значыць, што ўся праўда аб тым, што было, што чынілася-рабілася на Беларусі ў гады Другой сусьветнай вайны, яшчэ не напісана. Яшчэ на ўвесь голас так і не сказана, чаму і адны, і другія — і фашысты, і антыфашысты — былі такія бязьлітасныя да беларусаў і да багацьцяў-скарбаў нашай матэрыяльнай культуры, да рукатворных помнікаў нацыянальнага генія народу. I ня толькі да рукатворных.

Год вучобы ў школе пад немцамі адзначыўся ў маёй сьвядомасьці двума новымі момантамі, якія мелі, як я цяпер разумею, немалаважныя для мяне наступствы. Па-першае, усе ранейшыя, савецкія школьныя чытанкі і хрэстаматыі былі са школьнага ўжытку зьняты, апынуліся пад забаронай (фактычна былі сабраны, рэквізаваны і зьнішчаны), і таму ва ўсіх класах нашай (цяпер ужо не сямігадовай, а пачатковай) школы мову і літаратуру дзеці вывучалі па выдаваным у Менску з восені 1941-га году часопісе «Беларуская школа», у якім усе матэрыялы (і метадычныя, і літаратурна-мастацкія) былі надрукаваны гэтак званай «тарашкевіцай». На «тарашкевіцы» друкавалася і «Беларуская газэта», якая да сьнежня 1942-га даходзіла да нас, у Слабаду, і якую я з вялікай цікавасьцю чытаў. Гэты адметны ад ранейшага правапіс роднай мовы, павінен прызнацца, прыйшоўся мне да душы, асабліва абазначэньнем мяккасьці зычных З, С, Л, Н, Ц на пісьме з дапамогай мяккага знаку (зьбіў, сьнег, гальлё, сёньня, жыцьцё). Нейкае падсьвядомае нутраное чуцьцё як бы гаварыла мне, што гэтак пісаць лепш, што гэтак і трэба. За год вучобы я так пры­звычаіўся да «тарашкевіцы» (гэтага тэрміну, вядома ж, я тады ня чуў), што нейкі час яшчэ і пасьля вайны ў маіх пісаньнях праскокваў, як партызан-дыверсант, лішні мяккі знак і «пускаў пад адхон» жаданую, запланаваную ў амбітнай душы «пяцёрку».

Другое, што было пэўным шчасьлівым адкрыцьцём для мяне ў тагачаснай вучобе,— гэта знаёмства з беларускім народным земляробчым календаром, з апісаньнем нашых даўніх народных сьвяткаваньняў і звычаяў, абрадаў і гульняў, з узорамі абрадава-каляндарнай і сямейнай паэзіі, з гістарычнымі паданьнямі і легендамі беларускага народу. Рэч у тым, што такога матэрыялу было багата ў названым часопісе, ды і газеты яго друкавалі, і што на ўсім гэтым акцэнтавалася на ўроках увага, чаго абсалютна, зусім-ніяк не рабілася ў школе да вайны. У савецкай школе гэтым займацца было нельга, ва ўсякім разе — у беларускай савецкай, бо на гэтае багацьце народнай духоўнасьці, народнай паэзіі вучылі глядзець як на нічога ня вартую забабонную старыну, не толькі непатрэбную, але і шкодную, зьвязаную з беларускім буржуазным нацыяналізмам, і таму фактычна забароненую. Народныя лірычныя (пазаабрадавыя) песні сьпяваць і казкі расказваць (асабліва антыпанскія і антыцаркоўныя) — не забаранялася, яны ўваходзілі і ў вучэбныя праграмы, але каб старыя сьвяты сьвяткаваць і язычніцкія ці хрысьціянскія абрады выконваць — крый Бог! Толькі хіба ўпотай, падпольна. А тут — пра ўсё гэта гаварылася ня толькі адкрыта, але і з ухвалою, з заклікам адраджаць у жыцьці свае старажытныя сьвяты, звычаі, абрады. I трэба сказаць, што часовае адраджэньне пэўных, ужо прызабытых атрыбутаў нацыянальнага беларускага быту, сьвяточных абрадавых дзействаў і рытуалаў мела, прынамсі ў нашым навакольлі, месца, заклік да яго быў пачуты і прыняты вясковай моладдзю з задавальненьнем. Помню, як мне, страшэнна заінтрыгаванаму чуткамі, хацелася пранікнуць у перадкалядны вечар у хату да Маславых, дзе — усе ў вёсцы гэта ведалі — дзяўчаты «пякуць ката». I Каляды першай ваеннай зімы, і затым Вялікдзень, і Сёмуха, і Купальле сьвяткаваліся па ўсіх канонах і правілах, як і ў былыя дакастрычніцкія часы. Усё гэта ўваскрашалася ў памяці і адраджалася ў вясковым побыце імгненна і само сабой, без ніякіх распараджэньняў і загадаў. Зрэшты, садзейнічалі гэтаму і самі варункі акупацыйнага рэжыму — жыцьцё бяз кніг, без кіно, бяз радыё, а пачынаючы з восені сорак другога — і бяз школы. Разам з жорнамі, з самаробнай гарэлкай (самагонкай) і іншымі прадметамі старога быту ў жыцьцё вярталіся і старыя абрады, і даўнейшыя, амаль зусім забытыя, гульні-забавы, на вечаровых зборышчах моладзі не абыходзілася бяз розных прымхаў, варажбы і іншых забабонаў.

Быў у той першы год акупацыі і яшчэ адзін нечаканы прарыў маёй «зялёнай» сьвядомасьці ў раней наглуха ад мяне схаванае і невядомае,— у тую таямніцу, на якую было накладзена самае страшнае з усіх дзяржаўных «табу» савецкай эпохі: у праўду пра Сталіна, пра яго атачэньне і пра ўсталяваны пры ім у краіне палітычны рэжым. Забясьпечылі мне гэты «прарыў» галоўным чынам менскія беларускія газеты, якія дастаўляліся ў вёску бургамістру нашай Слабодскай воласьці Івану Бурбоўскаму і якія я, дзесяці-адзінаццацігадовы падлетак, згаладнелы па друкаваным слове, прагна чытаў. Рэч у тым, што гэты самы Бурбоўскі даводзіўся майму бацьку дваюрадным братам, быў мой стрыечны дзядзька (досыць блізкая радня). Я сябраваў з яго дзецьмі і пад выглядам «пагуляць» прыходзіў да іх у хату «пачытаць». Газеты, падшытыя ў стос, ляжалі на шырокай драўлянай канапе, і калі нават гаспадар быў дома — гартаць іх мне дзядзька Іван не забараняў. Чаго толькі на палосах тых «газэт» я ня вычытаў — і пра нашае жыцьцё пры «саветах», пад уладай «жыдоў і камуністаў», і пра зьверствы Сталіна і яго апрычнікаў, і пра тое, як сілай заганялі сялянаў у «калгасны рай», і пра гвалт над беларускай мовай і культурай, і, вядома ж, пра блізкую перамогу харобрых войск фюрэра над рэшткамі разьбітай Чырвонай Арміі. Вельмі ўражвалі карыкатурныя выявы Сталіна і іншых кіраўнікоў савецкай краіны, выявы страшэнна пачварныя і таму сьмешныя. Пасьля ўсяго таго, што я чуў і чытаў пра Сталіна да вайны,— гэта здавалася нечым неверагодным, амаль нерэальным, і я падоўгу глядзеў на карыкатуры, як агаломшаны. Разумеў, нават і ў тым узросьце, што гэта робіцца рукамі ворагаў нашай Радзімы, і аднак жа, аднак жа... штосьці ў сьвядомасьць западала нейкай неразгаднай да часу загадкай.

У самым канцы сорак першага або на пачатку сорак другога — дакладна не скажу, але помню, што ў разгар небывала сьнежнай зімы, — ува мне абудзіўся сьверб складаць «сьцішкі». У адрозьненьне ад тых першых спробаў амаль гадавой даўнасьці, на. гэты раз «сьцішкі» не былі, па-першае, перайманьнем сюжэтаў ці матываў нейкіх вядомых твораў, а па-другое, былі ня «лірыкай», а «сатырай». Тэмай аднаго з іх стаў сьмешны выпадак, які адбыўся ў хаце суседзяў зьлева: сабака абярнуў гаршчок з булёнам (у нас булёнам называлі бульбяны суп), з-за чаго сям’я засталася без абеду. Помню толькі першую страфу з той бытавой «сатыры»:

Гаспадынька Ліксандрынка

Як зварыла раз булён,

Дый паставіла на ўслоне,

Каб хутчэй прастынуў ён.

«Сьцішок» вельмі спадабаўся бацьку: ажно голасна сьмяяўся і пры ўсіх, хто быў дома, выдаў аўтару шчодрую пахвалу. У другой «сатыры» апісаная раніца ў сусе­дзяў справа, хаця поваду для яе напісаньня ня помню. Зноў жа захавалася ў памяці толькі адна страфа:

Манька сварыцца на Толю:

— Ты чаго равеш, бабыль?

А Якуб вышаў на ганак,

Кліча курэй: пыль-пыль-пыль!

Тады ж напісаў доўгі сатырычны верш з цалкам выдуманай фабулай «Як дурны жаніўся». Пачынаўся ён так:

Дзе то бачана было,

Каб разумны біўся?

А дзе бачана было,

Каб дурны жаніўся?

Далей раскручваўся нейкі забаўны сюжэт пра недарэчныя паводзіны і ўчынкі дурня на ўласным вясельлі. Што канкрэтна — у памяці не засталося, затое засталося іншае: першае публічнае, на чужых людзях, выкананьне гэтай «сатыры» і яе «грамадская» ацэнка. Сябрук Ваня Жызьнеўскі, да якога я прыйшоў «на сяло», паслухаўшы мой «сьцішок», тут жа сказаў пра гэта прысутным мужчынам — бацьку Рыгору і Зьмітраку Драгуну. Тыя запатрабавалі, каб я прачытаў уголас і ім. I я прачытаў. «Сапраўды сам напісаў, ня хлусіш?» — паступіла пытаньне.— «Сам...» — адказаў, шморгнуўшы носам». —«Дык ты, брат, малайчына! Гэта ж лепей, чым у Ванькі Сяртука. У цябе болей складна». Высокая ацэнка майго верша «грамадскасьцю» вельмі мяне акрыліла, напоўніла пачуцьцём гонару. Асабліва, што «лепей, як у Ванькі Сяртука». Што Іван Бладыка (Сяртук — мянушка) пісаў перад вайной сатырычныя «сьцішкі» для калгаснай насьценгазеты — я ведаў, адзін з іх нават трохі помніў: «Сьцёпка бег і паваліўся, Бо сінюк у сіло ўчапіўся». Дык жа Сяртук гадоў на восем за мяне старэйшы, ужо дарослы дзяцюк, а я... а мне толькі за дзесяць пераваліла. I раптам — у мяне лепш, больш складна.

На гэтым дзіцячае захапленьне складаньнем «сьцішкоў» надоўга абарвалася — амаль аж на чатыры гады. Можна сказаць: было не да гэтага. Ужо ў сьнежні сорак другога народныя мсьціўцы з блізкіх лясоў штурмавалі фашысцкі гарнізон у самім Лагойску і захапілі шмат правіянту. Помню іх вяртаньне з нападу і праведзены імі ў нашай вёсцы кароткі мітынг. «Вораг будзе разгромлены і зьнішчаны! А нямецкім паслугачам, здраднікам-сабакам — сабачая сьмерць!» — выгукаў, стоячы на санях, на мяшках з мукой, іх камандзір, у рыжым кажушку і чорных валёнках, у круглай шапцы-кубанцы з чырвонай стужкай наўскасяк сьпераду, з аўтаматам на грудзях і з наганам у кабуры пры боку. Уразіў мяне той эпізод незвычайна. Колькі ў ім было высокага гераізму, колькі рамантыкі і прыгодніцкага запалу!..

Улетку сорак трэцяга бацька, які да гэтага часу быў сувязным атрада «Бальшавік» і падпольнага райкаму партыі, пайшоў у лес (аж да вызваленьня быў палітруком партызанскай роты), і нам, маме з васьмярыма дзяцьмі, жыць дома стала небясьпечна: Слабада стаіць на досыць бойкай дарозе, на гравійцы. I мы падаліся ў «бежанцы» у Айнаравічы, ад якіх блізка да вялікага балоцістага, з баравымі выспамі, лесу. Калі і ў Айнаравічах «прыпякала» — перабіраліся ў лес, у зямлянку на высьпе. У «бежанцах» жылі спачатку ў хаце мамінай сястры цёткі Ганны, а затым — у дзедавай. З ліпеня 1943-га абедзьве хаты пуставалі — іх гаспадароў, як і амаль усіх астатніх айнараўцаў, немцы вывезьлі ў Германію на катаргу.

Фактычна ў нашым лясным кутку тады ўстанавілася савецкая ўлада, дакладней — не савецкая, а бальшавіцка-партызанская, ці бальшавіцка-анархісцкая. Ніякіх саветаў, вядома, не было, іх ніхто не выбіраў, паўсюдна гаспадарылі партызаны, спрабавалі нейкі парадак навесьці, але вайна ёсьць вайна, няпэўнасьць, няведаньне, што будзе заўтра — ці ня рушаць вялікімі сіламі немцы, ці ня стануць паліць і расстрэльваць, ці не пачнуць зноў бамбіць з аэрапланаў партызанскія вёскі? — усё гэта трымала людзей у пастаяннай трывозе, у страху, у нервовым напружаньні, прымушала жыць адным днём, дазваляла несумленным і нахабным злоўжываць сілай...

Гэты апошні год акупацыі быў для мяне годам надзвычай імклівага духоўнага росту і пасталеньня. У вёсцы ўсю зіму і вясну стаялі на пастоі партызаны, навіны з фронту прыбывалі досыць рэгулярна, наладжваліся вечары мастацкай самадзейнасьці (ні адзін без маёй прысутнасьці не прайшоў: ага, каб я ды ўпусьціў!); бацька зрэдзьчасу начаваў дома, а яго скураная сумка была бітком набітая літаратурай: савецкімі, з-за фронту, і партызанскімі газетамі, улёткамі, кніжачкамі «Блакнота агітатара» і іншымі выданьнямі. Усё гэта я перачытваў ад загалоўку да выхадных дадзеных, а сёе-тое і неаднойчы. Асабліва радаваўся, калі ў газетах трапляліся беларускія вершы — іх я тут жа завучваў на памяць. I ня толькі вядомых, прызнаных аўтараў, але і сваіх тутэйшых, партызанскіх. У прыватнасьці, вельмі мне імпанавалі патрыятычныя і сатырычныя вершы ў Лагойскай партызанскай газеце, падпісаныя псеўданімам Рыгор Тойсамы. Пасьля вызваленьня ён працягваў друкаваць у «раёнцы» вершы, пераважна сатырычныя, ужо на розныя мірныя тэмы. I я даведаўся, што пад гэтым псеўданімам выступае паэт Б. Сасноўскі, чыё імя да вайны сустракалася і на старонках «Полымя», ня кажучы пра менш паважныя выданьні. Добрыя пісаў вершы Браніслаў Уладзіміравіч, і мне дагэтуль шкада, што паўсядзённая газетная цякучка патроху засмактала і загубіла яго несумненны паэтычны талент.

Тым часам у Айнаравічах я асвоіў, можна сказаць, першую рабочую прафесію: навучыўся адліваць алюміневыя лыжкі. Сыравінай служыў зьбіты ў пачатку вайны самалёт, які зваліўся на айнараўскае ІІадлужжа, і дзе яго крылы і фюзеляж абдзіралі на розныя патрэбы ўсе, хто хацеў. Працэс вытворчасьці лыжак быў элементарна просты: прыладамі былі дзьве маленькія скрыначкі з пяском, верхняя бяз дна, і жалезны кубак, у якім я плавіў у полымі звычайнай печы пасечаны на дробныя кавалачкі алюміній; скрыначкі стаўляліся адна на адну, а паміж імі лажылася якая-небудзь лыжка — для формы; калі «форма» адцісьнецца — у адтуліну заліваецца расплаўлены метал. Лыжкі, пасьля апрацоўкі іх рашпілем, напілкам і разцом, атрымліваліся проста выдатныя,— гладзенькія, ёмкія, бліскучыя, і я пачаў праз бацьку забясьпечваць імі партызанаў (салдат бяз лыжкі — не салдат). Такі быў мой уклад у перамогу над ворагам. Але ня толькі. Разоў колькі бацька пасылаў мяне ў разьведку — у нашую вёску, дзе ў час блакады партызанскага краю стаяла нямецкая заслона. У ліпені сорак трэцяга мая разьведніцкая дзейнасьць закончылася няўдала (а магла б закончыцца і зусім трагічна): мяне пераняў здаравенны, мардаты нямецкі жандар і зьбіў — спачатку аплявухамі, а затым падкаваным ботам па галаве — да паўсьмерці.

Айнараўскае «бежанства» запомнілася мне і тым, што менавіта тою зімою я ўпершыню ўзяўся за складаньне свайго ўласнага сьпеўніка. З выпрашаных у бацькі чатырох аркушыкаў чыстай паперы зрабіў малюпасенькі сшытачак і пачаў запіс­ваць у ім песьні, якія былі тады папулярнымі і ў партызанаў, і ў вясковай моладзі. Я слухаў і запамінаў іх у час сьпеваў, або нават прасіў прадыктаваць мне тэкст або асобныя строфы, радкі. Сшытачак мой у час апошняй, майскай блакады згубіўся, але помню, што амаль усе песьні ў ім былі пачутыя ад партызанаў. I канешне ж — ніводнай беларускай. Ніводнай.

Акупацыя для нас скончылася 1-га ліпеня 1944 году. Позьняй раніцай у наш цывільны «табар» на ўскрайку лесу прыскакаў на кані наш слабодскі сваяк і сусед Алёшка Барэйка і пракрычаў, што з-пад Кораня ідуць нашы і неўзабаве будуць у Айнаравічах. I мы ўсе, апрача нямоглых бабуль, пабеглі сустракаць нашых. Там, дзе дарога перасякала вёску, доўга стаялі, чакалі, са збанамі малака і сьцюдзёнай вады, з хлебам і сольлю. Нарэшце ўбачылі, як да нас набліжаецца першая калона савецкіх байцоў. Жанчыны заплакалі яшчэ галасьней, дзяўчаты і хлопцы кінуліся насустрач, напярэймы. I тады над калонай цяжка, але зладжана і магутна загучала песьня: «Пусть ярость благородная Вскипает, как волна». I тады заплакаў і я — моўчкі, зусім моўчкі.

***

Адразу ж па вызваленьні, летам 1944-га, у Слабадзе аднавіўся калгас. А хадзілі чуткі, яшчэ перад прыходам «нашых», і ў многіх былі спадзяваньні, што пасьля вайны калгасаў ужо ня будзе, так усё і застанецца, як зрабілі пры немцах — аднаасобнае гаспадараньне. Але — сабралі агульны сход, прама на вуліцы, пад вербамі Ваўчковых, выступіў «прадстаўнік» з раёну, пакрычалі бабы, пабурчалі дзяды і — аднавілі. Пры пяці, а можа, і сямі конях, якія зноў аб’ядналіся ў калгасны табун і сталі галоўнай цягавай сілай у гаспадарцы. Галоўнай, а не адзінай, бо з гэтага часу пачнуць цягаць плуг і людзі, а дакладней — бабы і падлеткі,— на сваіх сядзібах, вядома. І доўга будуць цягаць, доўга,— і плуг, і барану, і дровы з лесу на калёсцах, і сена ў посьцілках за плячыма...

Нас, дзяцей і падлеткаў, больш усхвалявала навіна, што з 1-га верасьня мы зноў будзем хадзіць у школу, будзем вучыцца. Пры гэтым было сказана, што вучоба пад акупацыяй у залік не бярэцца, сапраўднай ня лічыцца, і калі, напрыклад, я да вайны скончыў тры класы, то цяпер мушу ісьці ў чацьвёрты, хоць у чацьвёртым я ўжо быў першай зімою пад немцамі. I яшчэ навіна, якая школьнікаў таксама засмуціла: у Слабадзе школа будзе толькі пачатковая, сямігодкі, як да вайны, ня будзе, бо нават і для пачатковай памяшканьня няма. Усе тры будынкі нашай Слабодскай школы,— адзін зусім новы, пастаўлены перад самай вайной, а два яшчэ дарэвалюцыйныя, але такой моцы, што маглі б стаяць сто гадоў,— восеньню сорак трэцяга партызаны разбурылі, раскідалі і перавезьлі ўсе бярвеньні, кроквы, дошкі і гантовыя дахі ў лес — сабе на хаты і зямлянкі. Старых пуняў, такоў, асецяў у абязьлю­дзелых вёсках, каб зрабіць сабе часовае жыльлё, ім не хапала, дык зруйнавалі, зьнішчылі тры школьныя будынкі! Менш чым за год да вызваленьня. Ведаючы, што сыдзе з гэтай зямлі вайна і дзецям будзе трэба вучыцца. Якая мудрасьць бальшавіцкай (савецка-партызанскай) улады, які клопат пра будучыню народа! А без іроніі — якая страшная непераможная корць руйнаваць, разбураць, нішчыць!.. Помню, аж жутка было глядзець, як не паддаваўся, не хацеў разбурацца той з трох школьных будынкаў, у якім за царскім часам была валасная управа,— як магутна-дбайна былі змацаваны яго сьцены, і столь, і падлога, і ьвушакі, і асады вокнаў!.. Ай, колькі б ён яшчэ паслужыў асьвеце беларускіх дзетак!

Бліжэйшая сямігодка будзе, сказала начальства, у суседняй Гайне. Хоць вялікі тыповы школьны будынак, таксама зусім новы, партызаны зьнішчылі і там (спалілі), але засталіся два колішнія, ужо і моцна аселыя і скрыўленыя, папоўскія дамы,— вось у іх і будзе месьціцца сямігадовая школа. Туды будуць хадзіць падлеткі і са Слабады і з усіх навакольных вёсак. (Неўзабаве высьветліцца, што хадзіць няма каму — усе шухнулі, ратуючыся ад голаду і галечы, у Менск: хлапчукі — пераважна ў «фабзайцы», у «пэтэвушнікі», дзяўчаткі — у нянькі, у домработніцы.).

Загад ёсьць загад, і першага верасьня я, маючы трынаццаць гадоў, пайшоў у чацьвёрты клас. Пахадзіў роўна месяц, і ці то прыйшло якое ўдакладненьне да загаду, ці ў саміх органах асьветы спахапіліся, але стала вядома, што той год вучобы пад немцамі можна ўсё-такі залічваць,— у выніку я стаў вучнем 5-га класу Гаенскай (цяпер пішуць Гайненскай) сямігодкі.

Вучыцца было цяжка. Па-першае, страшэнная беднасьць: холад і голад. Адзетку-абутку няма, есьці — як калі давядзецца, найчасьцей унадгаладзь. Па-другое, падручнікаў няма, сшыткаў няма (пішам і рашаем задачы на газетах), нават чарніла няма (пішам бурачковым). Школьная мэбля — грубыя негабляваныя ўслоны і зьбітыя з дошак «козлы», за якімі сядзім. Ды і з памяшканьнямі нявыкрутка: тых двух папоўскіх дамоў не хапіла, і наш пяты клас увесь год правучыўся ў звычайнай вясковай хаце, гаспадары якое, двое старых, вярнуліся з Германіі, з катаргі, і туліліся ў першай палавіне. Па-трэцяе, да школы ў Гайне ад нашага дому добрыя дзьве вярсты, а то і з гакам, і хадзіць туды і назад завейнай зімою, або па асеньнім дажджы, або напрадвесьні разводдзем, у тым адзетку-абутку,— гэта таксама давалася ў знакі.

Была і яшчэ адна акалічнасьць, ужо іншага парадку, якая прымушае ўспамінаць нашу тагачасную школу з жалем і сумам, і — з крыўдай на нашу агульную долю беларускую і са шкадаваньнем усяго нашага пакаленьня. Маю на ўвазе прафесійную педагагічную кваліфікацыю тых, хто нас вучыў,— настаўнікаў. Добрыя, мілыя, клапатлівыя людзі, і стараліся, як мага, але... за выняткам двух-трох чалавек — нават сярэдняй педагагічнай адукацыі ня мелі, у некаторых за плячыма — адзін-два курсы даваеннага педвучылішча або наогул дзевяць класаў даваеннай школы і дакумент аб тым, што «паступіла на завочнае аддзяленьне педвучылішча». І гэта — пры амаль поўнай адсутнасьці падручнікаў, дапаможнай вучэбна-метадычнай літаратуры і кніг для чытаньня, для самаадукацыі па тым ці іншым прадмеце. А пасьля... праз шмат гадоў пасьля, слабасьць базавай школьнай падрыхтоўкі тысячаў беларускіх падлеткаў ваеннай пары будзе непапраўна сказвацца на ўзроўні іх агульнай адукаванасьці, начытанасьці і дасьведчанасьці, на іх інтэлектуальнай разьвітасьці. Мы будзем імкнуцца дагнаць тых, каму пашанцавала больш, хто ўсе гады ваеннага ліхалецьця і пасьля вайны вучыўся ў нармальных умовах, неабмежавана карыстаўся бібліятэкамі, хадзіў у кіно, а ў гарадах — і ў тэатр, і на сімфанічныя канцэрты, і ў дамы піянераў і г. д. Будзем старацца навярстаць упушчанае і — на жаль, на жаль! — дзесьці, у чымсьці так ніколі і не навярстаем. Бо так і не прачытаем, выбыўшы з адпаведнага ўзросту, тое, што чытаецца ў дзесяць-пятнаццаць гадоў, у самую-самую азартную чытацкую пару. Горкія, балючыя прабелы застануцца на ўсё жыцьцё і будуць — неаднойчы — ставіць нас у ніякаватае становішча, прымусяць, без віны вінаватых, перажыць пачуцьцё сораму. І мы так запозьнена будзем даходзіць да некаторых элементарных ісьцін. А маладыя паэты і пісьменьнікі, з бяспрэчнымі прыроднымі задаткамі, будуць так доўга дабірацца да свайго, прадвызначанага Усявышнім, узроўню пісьма, літаратурнага майстэрства. Гэтая трагедыя творчых асобаў з ліку падлеткаў і дзяцей вайны была бязьлітасна ўзмоцнена — у пару студэнцкай іх маладосьці — тым, што ўсе грамадскія навукі, якія ім выкладаліся ў інстытутах і універсітэце, знаходзіліся ў сьмяротных цісках дагматызму, партыйнай заідэалагізаванасьці, вульгарна-сацыялагічных канцэпцыяў. Пераадолець некаторыя пастулаты тых няслушных і фальшывых канцэпцыяў аказалася для многіх з нас неймаверна цяжка і, можа быць, да канца вызваліцца ад іх ня ўсім удалося.

Катастрафічна неставала ў вёсцы твораў мастацкай літаратуры для чытаньня. Выпадковай кніжцы ці кніжачцы (напрыклад, з бібліятэкі «Огонька» ці «Советского воина») я радаваўся, як нейкай шчасьлівай падзеі, і перачытваў кожную неаднойчы. Неўзабаве прага чытаць друкаванае, ды яшчэ роднае, беларускае слова пачала наталяцца: у Менску аднавілася на працягу аднаго году выданьне некалькіх беларускіх газетаў і часопісаў. Адразу ж па вызваленьні пачала выходзіць «Звязда», у канцы 1944-га — часопіс «Беларусь», у 1945-м — часопісы «Полымя», «Вожык», «Бярозка», газеты «Літаратура і Мастацтва», «Чырвоная змена», «Калгасная праўда».. У Слабадзе была адчыненая чытальня, якая першы год месьцілася ў звычайнай дый недагледжанай хаце. Туды і пачалі паступаць бадай што ўсе названыя газеты і часопісы. Падпісчыкаў у вёсцы было зусім мала, і толькі на газеты; часопісаў ніхто не выпісваў. Піянерскія выданьні атрымлівала школа. У 1945-м у хату-чытальню пачалі дасылаць і першыя беларускія кніжкі. Помню іх усе, быў іх першым удзячным чытачом: «Астап» М. Лынькова, «Поўдзень» В. Віткі, «Шырокае поле вайны» М. Лужаніна, «Праз вогненны небасхіл» М. Танка, «Гарачы поўдзень» П. Панчанкі, «Крамлёўскія зоры» А. Астрэйкі...

Можа быць, чытаньне беларускіх кніг паэзіі і вершаў у часопісах і газетах нанова абудзіла ўва мне жаданьне выказаць такім жа спосабам і свае думкі-пачуцьці, а можа, проста прыйшла для гэтага пара, але ў кастрычніку 1945-га я зноў пачаў складаць «сьцішкі» (словам «верш» ніхто ў нас не карыстаўся, нават настаўнікі. «Дзеці, хто раскажа на памяць сьцішок?»). У адрозьненьне ад усіх спроб колішніх, дзіцячых, на гэты раз пачатак быў зусім іншы, «дарослы» і на «дарослыя» тэмы, а не для забавы-пацехі равесьнікам. Сьведчаньнем гэтага была і поўная таямнічасьць «творчага працэсу» (адчуваньне, што гэта вельмі тваё асабістае, амаль нешта сакральнае, ці, можа, нават грахоўнае, пра што ніхто з блізкіх і знаёмых ведаць не павінен, і тое, што першы ж верш быў пасланы мной у такую «дарослую» і сур’ёзную газету, як «Звязда». Гэта быў верш пра вяртаньне салдата-пераможца дадому, у родную вёску. Адказ з рэдакцыі прыйшоў даволі хутка, зьмест яго быў трафарэтны: у творы ёсьць асобныя неблагія радкі, але ў цэлым верш слабы, надрукаваць ня можам. І разумная парада: зьбірайце, запісвайце фальклор, народныя казкі, песьні, прыказкі і прымаўкі. Адказ, на жаль, чамусьці быў ананімны: «Літкансультант» — і бяз подпісу. Але што датычыць выказанай мне парады — дык невядомы літкансультант як у ваду глядзеў: ведаў, каму параіць. Пройдзе трохі больш за дзесяць гадоў, і зьбіраньне, і дасьледаваньне беларускага фальклору стане маёй другой прафесіяй і рабочым хлебам надзённым.

На пачатку 1946-га напісаў некалькі вершаў пра зіму і зімовыя забавы і, не помню, з якіх меркаваньняў, паслаў іх чамусьці ў рускамоўную піянерскую газету «Зорька». Адказалі: твае вершы напісаныя па-беларуску і таму мы перадалі іх у газету «Піянер Беларусі». Зразумеў памылку і пачаў пасылаць вершы ў беларускія дзіцячыя выданьні, найбольш у «Бярозку». Яна і стала першым часопісам, у якім я надрукаваўся (ліпеньскі нумар за 1946 год, верш «Яблынька»). Пасьля першай публікацыі было на працягу году яшчэ некалькі — і ў «Бярозцы», і ў «Піянеры Беларусі».

Наконт «Бярозкі» хачу сказаць, што мне пашанцавала. Рэч ня толькі ў тым, што яна першая адкрыла мне свае старонкі, хаця гэта шмат значыла для мяне і само па сабе: пачатак выступленьня ў друку! — момант, які ў жыцьці кожнага літаратара бывае толькі аднойчы. Рэч яшчэ і ў тым, што рэдактарам «Бярозкі» быў тады вядомы і любімы ў даваенных дзяцей і падлеткаў пісьменьнік Алесь Іванавіч Якімовіч, творамі якога, асабліва вершаванай казкай «Каваль-Вярнідуб», я захапляўся, а сакратаром рэдакцыі быў выдатны празаік Мікола Радзівонавіч Лупсякоў, які тады, у жніўні 1946-га, прыслаў мне досыць вялікі, вельмі сур’ёзны і педагагічна мудры ліст (дарэчы, напісаны ад рукі, не на машынцы).

Аб тым, што я друкуюся ў рэспубліканскіх перыядычных выданьнях, у нашай школе даведаліся далёка не адразу, а толькі дзесь на пачатку 1947-га. Больш за іншых настаўнікаў зацікавіўся гэтым выкладчык батанікі і заалогіі (не паводле сьпецыяльнасьці, а па горкай неабходнасьці: каб хоць якую работу ў школе!) Павел Купрыянавіч Герман — нядаўні палітычны зэк, які за беларускі нацыяналізм адпекаваўся недзе ў Сібіры дзесяць гадоў і цяпер вярнуўся на Бацькаўшчыну бяз права жыць у Менску (як і Барыс Мікуліч, і Сяргей Грахоўскі, і Алесь Пальчэўскі, і некаторыя іншыя «нацыяналісты», «ворагі народу»). Герман, што праўда, прафесійным літаратарам ня быў, але яшчэ з 20-х гадоў друкаваў у дзіцячых выданьнях розныя нататкі і карысныя парады, накшталт «Як самому зрабіць шпакоўню» (ці лыжы, ці санкі) — пра гэта мне нашмат пазьней расказвалі і Алесь Якімовіч, і Станіслаў Шушкевіч, якія яго добра ведалі. Пісьменьнікам ён ня стаў, але як сябар многіх «маладнякоўцаў» жыў агульным з імі настроем, і канешне ж быў носьбітам ідэі беларускага нацыянальнага адраджэньня, патрыётам роднага слова і сваім чалавекам у літаратурным асяроддзі. У 1949-м яго арыштавалі паўторна, ужо ў нашай школе, і кудысьці саслалі зноў — як і ўсіх іншых «беларускіх нацдэмаў», удзель­нікаў «антысавецкай контррэвалюцыйнай арганізацыі», што былі вярнуліся на Беларусь у 1946-м. Як склаўся яго лёс далей — ня ведаю.

Дык вось Павел Купрыянавіч Герман аднойчы затрымаў мяне пасьля ўроку, сказаў, што чытаў мае вершы ў «Бярозцы», пахваліў, нават вельмі, пацікавіўся, ці даўно пішу, каго з паэтаў люблю чытаць, і нечакана прапанаваў: «Зьезьдзі са сваімі вершамі ў Менск да рэдактара «Бярозкі» Алеся Якімовіча, пазнаёмся з ім асабіста, гэта мой даўні сябра, і я напішу табе рэкамендацыйны ліст, з лістом ты да яго і заявіся, хочаш — на кватэру, хочаш — у рэдакцыю. Зьезьдзі, пазнаёмся, карысна бу­дзе...» Я ажно разгубіўся. «Ехаць да Якімовіча? Да самога Якімовіча — галоўнага рэдактара «Бярозкі»? Не, на гэта ў мяне сьмеласьці ня хопіць». Ня помню, што я там прамармытаў у адказ на прапанову, але Павел Купрыянавіч зразумеў, што не паеду. «Дарэмна адмаўляешся,— сказаў ён.— Падумай і скажы мне, калі надумаешся...»

«Надумацца» я ня мог, гэта было вышэй маіх сілаў — ехаць наўмысна са сваімі вершамі да вядомага пісьменьніка. Ня ведаю, ці зразумеў настаўнік прычыну майго адмаўленьня, ці здагадаўся, што пайсьці на гэта мне не дазволіла мая вялікая прыродная бяда — незвычайная, да хваравітасьці, сарамяжлівасьць. Божа, колькі я ў свае маладыя гады страціў праз яе! Як бы іначай магло многае ў маім жыцьці павярнуцца, калі б ня гэтая самая бяда, калі б хоць трохі больш сьмеласьці, рашучасьці, адкрытасьці! Колькі ўпушчана шчасьлівых выпадкаў, колькі страчана самім Богам пасланых магчымасьцяў атрымаць параду і маральную падтрымку ад старэйшых паэтаў і пісьменьнікаў, ад вядомых майстроў слова! Асабліва на тым першым, пачатковым этапе творчага станаўленьня,— да паступленьня ва універсітэт, калі троху-патроху пачаў у сабе тую дзікую сарамяжлівасьць перамагаць.

***

Амаль усе тры гады майго жыцьця пад акупацыяй, асабліва два апошнія, прайшлі, можна сказаць, зусім без чытаньня. I гэта ў такім узросьце!

Кніг не было. Кніг не было. Кніг не было!.. Хіба выпадкова траплялася якая раз у паўгоду. Помню іх: зборнік вершаў Купалы, кніга баек Крылова, том выбраных твораў Максіма Горкага, «Былое і думы» Герцэна...

А наогул — найлепшыя для чытаньня гады міналі ўпустую, без чытаньня.

На пачатку 1945-га году ў Слабадзе адчынілі хату-чытальню — культасьветустанову рангам ніжэйшую за даваенны Дом сацыялістычнай культуры. Месьцілася яна гады паўтары ў звычайнай вясковай хаце — спачатку ў адной, пасьля ў другой, пакуль не «зьляпілі» пад сельсавет новую будыніну, палавіну якой адвялі пад хату-чытальню. На вялікую-вялікую маю радасьць у чытальню пачалі паступаць новыя беларускія кнігі (усе, што выходзілі ў Менску, а было іх мізер, лічаныя), і, што асабліва аказалася важным,— часопісы «Полымя», «Беларусь» і газета «Літаратура і мастацтва». З гэтага самага часу пачалася мая сур’ёзная (без іроніі) літаратурная самаадукацыя, так бы мовіць — мой Слабодскі завочны літінстытут, адно што без выкладчыкаў, экзаменаў і залікаў. За два з гакам гады — да паступленьня ў верасьні 1947-га ў Менскае педвучылішча — я прачытаў на старонках названых літаратурных выданьняў (а ўважліва-ўважліва!) сотні вершаў, дзясяткі апавяданьняў, аповесьцяў, раманаў, а галоўнае — сотні літаратуразнаўчых артыкулаў і нататак, рэцэнзій і водгукаў на новыя кнігі. З асаблівай цікавасьцю чытаў публікацыі па гісторыі беларускай літаратуры і культуры, артыкулы, нататкі, успаміны пра выдатных пісьменьнікаў, паэтаў, мастакоў, артыстаў, асьветнікаў і навукоўцаў. Менавіта ў гэтыя гады я адкрыў для сябе імёны А. Гаруна, Ядвігіна Ш., К. Каганца, Я. Чачота, П. Шпілеўскага, І. Насовіча, Е. Раманава, М. Нікіфароўскага, Я. Карскага, Л. Канд­ратовіча, А. Ельскага, В. Эпімаха-Шыпілы, С. Палуяна, М. Доўнар-Запольскага, І. Грыгаровіча і многіх яшчэ. Мяне моцна цікавілі лёсы гэтых выдатных сыноў Беларусі, іх жыцьцё і творчасьць, і я ўжо не пакідаў без увагі ніводнай новай пра іх публікацыі. З ліку аўтараў, чые артыкулы, рэцэнзіі, нататкі мне асабліва падабаліся, хачу вылучыць Міхася Ларчанку, Уладзіміра Агіевіча і яшчэ зусім тады маладога — дваццаціпяцігадовага — Сьцяпана Александровіча.

У плане асьвятленьня гісторыі нашай літаратуры і культуры — асьвятленьня навукова-аб’ектыўнага, не падагнанага пад канцэпцыі вульгарнага сацыялагізму — паперадзе іншых выданьняў ішоў часопіс «Беларусь» (галоўным рэдактарам быў тады Ільля Гурскі — звыш афіцыйны ў сваіх уласных творах пісьменьнік). У артыкуле М. Ларчанкі «Творчасьць Алеся Гаруна» (быў зьмешчаны і партрэт забароненага, схаванага ад чытачоў паэта) гаварылася: «Алесь Гарун — таленавіцейшы беларускі паэт. Па сваіх ідэйных поглядах і творчаму метаду ён прымыкаў да рэвалюцыйна-дэмакратычнага напрамку...» «А. Гарун быў шчырым патрыётам сваёй Ра­дзімы і народу». Ён патрабаваў «для беларускага народу сацыяльнага і нацыянальнага вызваленьня». «Радзіма, родная Беларусь была для Гаруна вышэй за ўсё». I ішлі радкі з вершаў, якія пацьвярджалі сказанае. О, як заінтрыгаваў мяне аўтар артыкула гэтай магутнай постацьцю паэта-грамадзяніна! Праз колькі гадоў на старонках партыйнага друку гакнуць па Ларчанку за тое, што ворага Кастрычніцкай рэвалюцыі назваў «шчырым патрыётам Радзімы і народу». Сёньня здаецца проста неверагодным, што тады, у 1945-м, часопіс «Беларусь» пусьціў да чытачоў такое слова пра Алеся Гаруна. Але ж перад усім павінен быў знайсьціся аўтар, каб напісаць гэтае слова! А ў Ларчанкі ў тыя гады сьмелых, падобных гэтаму, выступленьняў было нямала. I я міжволі прыгадваю, як дзесьці ў сярэдзіне 60-х аўтарытэтны знаўца і ацэншчык паэзіі Р. Бярозкін іранічна пытаў у мяне: «Вы працуеце на кафедры ў Ларчанкі? I што — студэнты слухаюць яго лекцыі? Што вы кажаце!?.» Было, прызнаюся, непрыемна. Можа, прафесар М. Р. Ларчанка і ня самы вялікі эстэт у беларускай навуцы аб літаратуры, але, але!.. Зьдзеклівай іроніі яго імя ніяк не заслугоўвае. Як і герой яго артыкулу, ён і сам быў шчырым, сапраўдным патрыётам Беларусі, беларускага народу, беларускага паэтычнага слова.

Памятаю, якое ўражаньне зрабіла на мяне нататка пра зусім раней невядомага мне Каруся Каганца, асабліва радкі зьмешчанага там жа яго верша: «Ой вецер шуміць, ой вецер гудзе, А цераз поле чалавек ідзе». Цяжка сказаць, чым з першага прачытаньня кранулі і запалі ў душу гэтыя нібыта зусім звычайныя, просьценькія радкі, а вось жа кранулі, запалі, і на ўсё жыцьцё. I імя іх аўтара ад таго першага дня стала мне дарагім і блізкім. Гэтак сама, як і імя Ядвігіна Ш., адкрытае для мяне тады ж: пра яго пісалася і ў «Беларусі», і ў «ЛіМе». А ў верасьні 1947-га мне пашчасьціла купіць у кіёску на стацыі Рудзенск яго кніжачку «Апавяданні». Божа, якія пярліны жывое народнае мовы абсыпаліся на мяне з яе старонак! Колькі разоў я зноў і зноў перагортваў іх! З думкаю, вядома, якая ж багатая, аказваецца, наша літаратура і як я мала ведаю яе. А як было ня ўразіцца ад нататкі Сьц. Александровіча пра П. Шпі­леўскага: я ніколі ня чуў гэтае імя, а ён, аказваецца, аўтар шасьці кніг і добрай сотні аповесьцяў, апавяданьняў, артыкулаў аб родным беларускім краі. Мяркуючы па нататцы, вельмі цікавыя, каштоўныя кнігі і артыкулы, а дзе ж і калі я знайду іх і пачытаю? Так распальваўся ўва мне пал адкрыцьця і пазнаньня новага, непазнанага, прага асвоіць як мага больш спадчыннага, рассунуць гарызонты роднага.

У гэтым курсе літаратурнай самаадукацыі, які цалкам ішоў па-за школай, я адкрываў шмат новага і ў творчых лёсах і абліччах тых, чые імёны былі вядомы яшчэ з буквара і чытанкі, чые творы вывучаліся на ўроках літаратуры. Скажам, той жа М. Ларчанка ў артыкуле «Янка Купала — вялікі асьветнік» цытуе радкі паэта, якія я ня змог бы знайсьці ні ў адным яго выданьні 30-х гадоў — радкі вельмі і вельмі купалаўскія. А тут я іх прачытаў.

Шчасьлівы ты ці не шчасьлівы,

Будзі сыноў сваёй зямлі.

Над беларускай соннай нівай

Нязгасны сьветач распалі!

Помню, як мяне ўразіў адным момантам артыкул-успамін жонкі паэта У. Луцэвіч «Янка Купала ў Вільні». Яна згадвала нейкую вечарынку, на якой Купала «танцаваў неяк сьмешна дробненька «польку». Купала — танцаваў? Ён жа вялікі паэт! Ён жа ... Бог! Хіба багі танцуюць? Такое неразумнае дзіцячае зьдзіўленьне запыніла мяне на прачытаным. З гэтага ж успаміну У. Луцэвіч даведваюся, што Сяргей Палуян «быў самы блізкі друг Янкі Купалы». Самы блізкі друг! Той Сяргей Палуян, якому Максім Багдановіч прысьвяціў свой геніяльны трыялет «Ты быў як месяц адзінокі...» Значыць, і Багдановічу быў блізкім сябрам. А хто ён, гэты Сяргей Палуян? Як даведацца? Там жа вычытаў, што ў Вільні Купала сустракаўся са знакамітым рускім паэтам Бальмонтам і ня менш знакамітым Брусавым. Цікава! Страшна цікава! Абодва знакамітыя, а я нічога, ні радка, з іх паэзіі не чытаў.

Так адкрываў я для сябе ня толькі класікаў, але і імёны зусім новыя, маладыя, што якраз тады ўваходзілі ў беларускую літаратуру. Упершыню ўчытваўся і запамінаў: Іван Мележ, Янка Брыль, Аляксей Кулакоўскі, Мікола Лобан, Мікола Лупсякоў, Іван Шамякін, Алена Васілевіч, Кастусь Кірэенка, Аляксей Бурдзель (пазьней ён возьме сабе прозьвішча Русецкі) і інш.

Неаднойчы за апошнія чатыры дзесяцігоддзі я цытаваў пры нагодзе вялікага рускага педагога К. Ушынскага: «Язык народа — это его бессмертие». І далей: «Отнимите у народа все, и он все может воротить, но отнимите язык, и он никогда более уже не создаст его; новую родину даже может создать народ, но языка — никогда; вымер язык в устах народа — вымер и народ». Мудрае, геніяльнае выказваньне. Вялікая, непадлеглая аспрэчаньню ісьціна. І прачытаў я гэту мудрую выснову ўпершыню ў 1945 годзе, у часопісе «Беларусь», у артыкуле Міхася Судніка «Мова народа як фактар яго сілы і непераможнасьці». Аж хочацца паўтарыць: фактар яго сілы і непераможнасьці! Падкрэсьліваю: яшчэ ў 1945 годзе. Пасьля зусім недалёкіх нечуваных пагромаў беларускай нацдэмаўшчыны! У афіцыйным часопісе. Аўтар — супрацоўнік афіцыйнай навуковай установы. Пры Сталіне і яго вернападданых «сталіністых». Як жа гэта зразумець? Што за свабода слова? Што за паслабка-аддушына ў нацыянальнай палітыцы дзяржавы? А менавіта так і было: невялікая паслабка-аддушына, на якую пайшоў Крэмль у цяжкую, драматычную часіну вайны. Быў вымушаны «мудры з мудрых» часова адступіць ад жорсткай «інтэрнацыянальнай» дактрыны, каб хоць трохі задобрыць украінцаў, беларусаў, прыбалтаў і іншых насельнікаў акупаваных тэрыторыяў і не падштурхнуць іх да супрацоўніцтва з немцамі, не павялічыць сілы і маштабы калабаранцтва. Якраз тады, у 1943-1944 гадах і напісалі нашыя паэты: Броўка — пра Беларусь, пра Кастуся Каліноўскага, Максім Танк — пра родную мову, Пімен Панчанка — геніяльную нізку «Іранскі дзёньнік», усю пранізаную пяшчотнай любоўю да Маці-Беларусі. Вось з такімі радкамі:

Стаю ля Касьпійскага мора на беразе

I думкай уласнае сэрца трывожу:

Мая Беларусь, у рамонку і верасе,

Цябе не на жарты зрабіць я намерыўся

I самай багатай,

I самай прыгожай!

Але гэтая аддушына трывала зусім нядоўга — у жніўні 1946-га яна была наглуха перакрытая. Дакладам таварыша А. А. Жданава пра часопісы «Звезда» і «Ленинград», пра што гаворка наперадзе. Тут адно зазначу, што пададзеную вышэй страфу Панчанку прымусілі праз нейкі час перарабіць. Месца паэзіі заступіла штось несуразнае, банальнае, поснае: «Цябе не на жарты зрабіць я намерыўся Багатай, шчасьлі­вай, як песьня, прыгожай.» Як гэта кажуць: каб і хацеў горш сапсаваць — дык нельга.

Ахоплены гэтай неадольнай корцю — чытаць, чытаць, чытаць, і прагай мець кнігі дома, пад рукой, я пачаў, ужо з 1945-га года, патроху купляць іх, перадусім у Менску, вядома, куды мама пасылала мяне праведаць сястру Ліну, якая вучылася ў сталічным педвучылішчы імя Н. К. Крупскай. Першымі набытымі мной ва ўласную бібліятэку кнігамі былі: «Тарас на Парнасе» і «Энеіда навыварат», «Выбраныя творы» Максіма Багдановіча, «Творы» В. Дуніна-Марцінкевіча, «Выбраная лірыка» М. Ма­шары, «Выбраныя творы» П. Броўкі, «Поўдзень» В. Віткі, «Ранак ідзе» К. Кірэенкі; усьлед за гэтымі набыў: «На сотай вярсьце» А. Куляшова, «Выбраныя творы» П. Труса, «Паэмы» Я. Коласа, «Выбраныя творы» Я. Купалы, «Далёкія станцыі» П. Панчанкі. Набыцьцё кожнае з гэтых кніг было для мяне вялікім сьвятам. Асабліва — твораў Купалы, Коласа, Багдановіча, Труса, Куляшова, Панчанкі і ананімных паэмаў. Чытаў, перачытваў, вывучаў, як мог, іх паэтыку, каб пранікнуць у таямніцы «красы і сілы» (нават «прэпарыраваў» рытмічныя асновы верша — хто якім памерам больш карыстаецца: харэем, ямбам і г. д. Як быццам паэзія залежыць ад памеру). Улетку 1947-га я стаў гаспадаром і некалькіх вялікіх кніг рускай і сусьветнай літаратуры, якія таксама былі для мяне эстэтычнымі арыенцірамі. Гэта — вялізны і таўшчэзны, як Біблія, том твораў Пушкіна, у якім — уся яго паэзія, уся проза, уся літаратурная крытыка, сёе-тое з гістарычнай эсэістыкі... Купіў я гэтую таміну на Камароўскім базары, у нейкага інтэлігентнага з выгляду старога чалавека. Радасьці маёй, помню, не было межаў. Столькі Пушкіна ў адной кнізе! У таго ж дзеда-кніжніка на Камароўцы (я туды прывозіў прадаваць вішні) праз нейкі ты­дзень купіў Другі том Збору твораў Гогаля 1857 году выданьня — амаль прыжыцьцёвае. Гэта быў таксама вельмі аб’ёмісты том вялікага фармату, з пячаткай «Минского городского собрания». У ім — «Арабескі» ў двух частках і ўсе драматычныя творы геніяльнага пісьменьніка. Сярод «арабесак» — аповесьці «Партрэт» і «Неўскі прасьпект», «Запіскі вар’ята» і больш дзясятка артыкулаў, у тым ліку — «Некалькі слоў пра Пушкіна», «Аб маларасійскіх песьнях», «Пагляд на састаўленьне Маларасіі», «Скульптура, жывапіс і музыка»... Якое захапляльнае гэта было ў мяне чытаньне! I ня толькі аповесьці і п’есы, але і названыя артыкулы, асабліва пра Пушкіна і пра трох дзівосных сясьцёр, пасланых Творцам упрыгожыць сьвет — пра скульптуру, жывапіс і музыку. Уразіла, помню, што вышэй за ўсе іншыя мастацтвы Гогаль ставіць музыку, якая «раптам у адзін раз адрывае чалавека ад зямлі» і «пагружае яго ў свой сьвет». Уразіла, бо я і сам даўно адчуваў, што наймацней мяне і забірае ў палон музыка. Нават і ў паэзіі, якою ўжо неадступна мроіў, я, здаецца, перш за ўсё чуў мелодыю радка, інтанацыю, музыку, ва ўсякім разе без дасканалага эўфа­нічнага аснашчэньня верша не ўспрымаў.

Трэцяй вялікай рускай кнігай — кнігай-падзеяй у маім жыцьці ў тое лета — стаў аднатомнік выбраных вершаў і паэмаў Аляксандра Твардоўскага. Гэта было першае «Избранное» ужо тым часам знакамітага савецкага паэта, імя якога неаднойчы сустракаў на старонках газеты «Літаратура і мастацтва», але з яго паэзіі нічога не чытаў. Кнігу Твардоўскага загадчык слабодскай пошты прывёз з Лагойску на продаж, і я купіў яе прама на вуліцы, з калёсаў, ня даўшы занесьці ў памяшканьне. Том адкрываўся аўтабіяграфіяй паэта «О себе», эпіграфам да якой былі, набраныя драбнейшым шрыфтом, радкі: «Язык, на котором я говорил в детстве, был близок белорусскому. Это определялось не только близостью этнографической границы, но и тем, что предки мои были родом из Минской губернии. Впоследствии, познакомившись с образцами белорусской литературы и фольклора и услышав живую речь народа Белоруссии, я почувствовал их как нечто родное мне. Следы этой языковой стихии не трудно обнаружить во всем, что написано мною в стихах и прозе». Дата — Май, 1946 г. Гэтым эпіграфам-прызнаньнем Твардоўскага я быў як не ашаломлены: значыць, продкі з Менскай губерні, беларусы?! Во якое неспадзяванае адкрыцьцё! Твардоўскі — беларус паходжаньнем! Ды і нарадзіўся на этнаграфічнай мяжы з Беларусьсю. Дык гэта ж ён мог бы стаць і беларускім паэтам. Але і так добра, бо радасна ведаць, што ён такі блізкі нам. Сьляды беларускай моўнай стыхіі — ва ўсім, што ён напісаў. Напэўна, гэтая стыхія і спрычынілася таму, што яго вершы і паэмы («Страна Муравия», «Василий Тёркин» і «Дом у дороги») я чытаў і ўспрымаў гэтак жа лёгка, як вершы і паэмы Коласа, Купалы, Куляшова... Многае з яго кнігі, асабліва з паэм, тады ж завучыў на памяць; зрэшты, яно само запомнілася, без намаганьня. Такія ўжо асаблівасьці паэтыкі Твардоўскага: натуральнасьць гучаньня верша, жывая, гутарковая, па-народнаму афарыстычная мова.

Тым жа летам у таго ж старога кніжніка на Камароўцы (во ўжо каму я застаўся ўдзячны на ўсё жыцьцё!) купіў «Кнігу песень» вялікага нямецкага лірыка Генрыха Гейнэ — таксама яшчэ дакастрычніцкае выданьне, цудоўна аформленае ілюстрацыямі П. Тумана. Гэта было маё другое — пасьля «Разбойнікаў» і балад Шылера — знаёмства з заходне-еўрапейскай літаратурай. I ня проста знаёмства: «Кніга песень» стала на нейкі час адным з маіх галоўных падручнікаў па «курсу» лірычнай паэзіі. Нават выпіскі з яе рабіў у асобны тоўсты сшытак, куды заносіў розныя цікавыя выказваньні, думкі, выслоўі.

З усіх набытых тады мною кніг, названых тут і не названых, ацалелі і захаваліся ў маёй бібліятэцы толькі том Гогаля, «Кніга песень» Гейнэ, зборнікі Багдановіча і Панчанкі. Усе астатнія, пакуль вучыўся ў педвучылішчы, з дзіцячай волі меншых братоў і сясьцёр пайшлі па вёсцы, па руках чытачоў і не вярнуліся. Вельмі шкадаваў іх, асабліва Купалу, Коласа, Пушкіна і Твардоўскага,— праз усё жыцьцё ўспа­мінаў гэтую страту са шкадаваньнем. Надта ж шмат тады яны мне далі, тыя вялікія кнігі беларускай і рускай літаратуры, надта ж многім я быў ім абавязаны.

Прапаў і рукапісны сшытак вершаў Сяргея Ясеніна — сьведчаньне маёй незвычайнай юнацкай любові, скажу больш — майго абагаўленьня гэтай ні з кім не параўнанай постаці ў рускай паэзіі XX стагоддзя. Я адкрыў яго для сябе ў жніўні сорак шостага зусім неспадзяваным чынам. Мой сусед і сваяк Валодзя Барэйка, будучы на фронце, перапісаў сабе дзясяткі два вершаў Ясеніна з томіка, які насіў з сабой усе гады вайны ягоны камандзір — начальнік штаба часьці. Ён, сусед, і даў мне пазнаёміцца са сваім запаветным рукапісам. Я літаральна анямеў ад уражаньня. Ніколі раней чытаць такое мне не даводзілася — такія гранічна шчырыя лірычныя споведзі, выказаныя такой чароўнай вобразнай мовай. «Дык вось як, аказваецца, можна пісаць пра сваё асабістае, пра каханьне, пра ўзаемаадносіны з жанчынай, пра сыноўскія пачуцьці да маці!..» Усе тыя вершы я, канешне ж, перапісаў сабе, і яны назаўсёды аселі ў маёй памяці. Не абышлося тады ж і без перайманьня яго матываў, яго паэтыкі. Праз шмат гадоў у Максіма Горкага прачытаю: «Які чысты і які рускі паэт!» Менавіта: і які рускі!

Тут я павінен сказаць і пра аднаго беларускага лірыка, сучасьніка Ясеніна,— аднаго з маіх самых любімых у школьныя і педвучылішчныя гады,— пра Паўлюка Труса. Сказанае Горкім пра Ясеніна зусім прыкладаецца да асобы і творчасьці Труса — натуральна, з заменаю аднаго слова: «Які чысты і які беларускі паэт!» Яго чысь­ціню і беларускасьць я адчуў яшчэ тады, сямікласьнікам, адчуў на ўзроўні падсьвядомасьці, душой і сэрцам, нутром. З чысьцінёй і беларускасьцю я зьвязваў і дзівосную музычнасьць яго верша,— зрэшты, гэтая музычнасьць і была адной з галоўных выяваў беларускасьці. У той час не было паэта, які б так зачараваў мяне беларускай мелодыяй слоў, такім да болю родным гучаньнем радка. «Падаюць сьняжынкі, дыяменты-росы, падаюць бялюткі за маім акном...», «Ой пайду ў далячынь за сяло...», «Мора калышацца, мора жытнёвае, сьпелым калосьсем зьвіняць берагі...», «Не засьпі, пабудзі мяне рана, о! мая дарагая матуля!» — гэта паланіла душу да астатку і не адпускала. Як я яму ўдзячны за гэту школу паэзіі для сэрца! Старонкі тры вышэй я ўжо гаварыў пра маё стаўленьне да музычнай існасьці верша. Скажу мацней. Скажу словамі Марыны Цьвятаевай: «Ёсьць нешта ў вершах, што важней за іх сэнс — іх гучаньне.» Гэта і мой погляд на паэзію. Дзеля гучаньня я гатоў ахвяраваць у нейкіх долях сэнсам. Не галоўным вядома, але тым ня менш. А музыкай, мелодыяй, гучаньнем — не ахвярую. Таму і напісаў у 1962 годзе нешта накшталт лірычнага крэда: «Не адбірайце музыкі ў паэта, заканадаўцы паэтычных мод!..»

Вось такім чынам, паралельна з вучобай у Гаенскай сямігодцы, я закончыў за два з гакам гады, цалкам самастойна, свой слабодскі «літаратурны інстытут». Без ніякай распрацаванай сістэмнай праграмы навучаньня. Падручнікамі былі: часо­пісы «Беларусь», «Полымя», газета «Літаратура і мастацтва» і творы паэтаў і пісьменьнікаў, перш за ўсё набытыя ва ўласную бібліятаку; вядома ж, і тыя беларускія кніжачкі, што паступалі ў нашу вясковую хату-чытальню.

Наколькі моцнай і няўрымснай была мая хлапечая цяга да пашырэньня і па­глыбленьня літаратурных ведаў, сьведчыць адзін, як на сталае разуменьне, дзіўнаваты факт. У канцы 1946-га году, вучань сёмага класу, я выпісаў сабе на наступны 1947 год часопіс «Известия АН СССР. Отделение литературы и языка». У ад­дзяленьні сувязі, куды я кожны дзень прыходзіў як калгасны паштальён, быў Каталог савецкіх газетаў і часопісаў, у ім і наткнуўся я на гэтае выданьне. I падпісаўся. Нешта ж падшахнула замахнуцца на такі «навукова-папулярны» часопіс! Недасьведчанасьць і наіўнасьць, вядома. Ну, можа, трохі і амбіцыі. Помню, як атрымаў першы нумар. Часопіс быў абгорнуты грубай шэрай паперай, на якой друкаванымі сінімі літарамі (усё адно як штамп) значылася: «Академия наук СССР. Отделение литературы и языка». Далей: «Гилевич Н. С» і мой адрас. Начальнік пошты, былы франтавік, інвалід вайны Мікалай Давідовіч, прачытаўшы на тым «штампе» маё прозьвішча, вочы вылупіў:

— Гэта... табе?

Я не папрасіў, а можна сказаць, выхапіў у яго з рук бандэрольку. Глянуў на надпіс і ўсё зразумеў.

— Ну канешне, мне, — адказаў. — Вы ж бачыце.

— З Акадэміі навук? З Масквы? — усё яшчэ шырокімі вачыма глядзеў на мяне зьдзіўлены Мікалай Аляксандравіч.

— З Масквы, — кіўнуў я галавой, вымаючы з абгорткі часопіс.

— Дык ты маеш сувязі з Акадэміяй навук, прычым усесаюзнай?

— Не, проста выпісаў іх часопіс, каб чытаць аб літаратуры.

— Ну, брат! Так, глядзі, і акадэмікам станеш! — пахітаў галавой Мікалай Аляксандравіч. — Мусіць, ты, хлапец, далёка пойдзеш...

Зьбянтэжаны трохі такімі прадказаньнямі, я іранічна ўсьміхнуўся. Уявіў акадэміка: лысы, з доўгай сівой барадой, у акулярах...

Часопісам быў расчараваны, адразу зразумеў, што чытаньне не для мяне. Адзіны артыкул, у якім нешта спасьціг і запомніў, — пра Гандзі, лідэра нацыянальнага руху Індыіі за вызваленьне ад каланіялізму. Артыкул вельмі крытычны, бо Гандзі — супраць класавай барацьбы, па рэлігійна-філасофскіх і грамадска-палітычных поглядах ён — рэакцыянер.

***

Як я ўжо сказаў, вучэбнай праграмы па літаратурнай самаадукацыі ў мяне не было. Але было адно вялікае... АЛЕ. Была магутная накіроўчая ідэйна-эстэтычная сіла. Для часопісаў і газетаў, якія я чытаў, яна таксама была накіроўчай. Думаць, што я гэтую сілу ігнараваў і абыходзіў, было б сьмешна. Я — жыў у сістэме. Да таго ж — узрост, узрост, узрост.

Менавіта летам 1946-га, калі я пачаў публікаваць вершы ў рэспубліканскім друку, сакратар ЦК ВКП(б) А. Жданаў выступіў з дакладам «Аб часопісах «Звезда» і «Ленинград», у якім па-хамску збэсьціў творчасьць Ганны Ахматавай і Міхаіла Зошчанкі і даў наказы-настаўленьні ўсім паэтам і пісьменьнікам, пра што і як яны павінны пісаць і якое іх месца ў грамадскім жыцьці краіны, хто і што яны ёсьць у гэтым жыцьці, у гэтай сістэме, якія іх правы і абавязкі (дакладней — толькі абавязкі, пра ніякія правы гаворкі не было). Па дакладзе А. Жданава ЦК прыняў адпаведную пастанову.

Неўзабаве пасьля таго, як «пуцяводны» даклад тав. Жданава быў апублікаваны, беларускія літаратурныя ідэолагі пачалі набірацца партыйнай лютасьці і бязь­літасна жорстка абрынвацца на знойдзеныя ў творах паэтаў, у артыкулах крытыкаў адступленьні ад правільнай лініі, ад сацыяльна-класавых крытэрыяў, ад прынцыпаў партыйнасьці і народнасьці, ад маштабных сучасных праблемаў, ад духу наступальнай баявітасьці, ад уласьцівага нашаму народу-пераможцу аптымізму. (Гэты мой пералік «адступленьняў, заганаў і хібаў» — фактычна цытаты, толькі без двухкосьсяў). Пад удар траплялі нават выдатныя патрыятычныя вершы — за тое, што іх аўтары «з любоўю і гарачым захапленьнем успаміналі родныя крыні­цы, сосны, хаты...». А «сёньняшняму паэту трэба стаць вышэй гэтых хатніх пачуцьцяў, не забываць савецкага чалавека і яго справы» («Полымя», 1947, № 1). Гадоў праз трыццаць гэтае патрабаваньне выльецца ў славутую песенную формулу: «Наш адрес не дом и не улица, наш адрес — Советский Союз.»

Помню, якое недаўменьне і засмучэньне агарнула мяне, калі быў літаральна здрапежаны (некалькі разоў у розных выданьнях — як прыклад «адступленьня») прыгожы лірычны верш П. Панчанкі «Сябры, я сягоньня на сінім золаку...». Верш мне так спадабаўся, што я міжволі запомніў некалькі строфаў на памяць. I вось — раптам! Ідэйна заганны твор! У ім «няма вартай увагі тэмы». А што ж заганнага ў гэтых цудоўных паэтычных радках?

Я глянуў на ліпу, пасьля на камень —

Мой позірк імгненна да іх прыліп,

Як прыліпалі пагляды вякамі

Да гэтых каменьняў, да гэтых ліп.