З дзённікаў. 2002-2004

Пазванілі з Гом. ДУ: заўтра хочуць наведаць. Адмовіць нельга было. Але якое ўбоства і бязладдзе яны ўбачаць на дачы народнага пісьменніка, якога яны ж абвясцілі класікам і маюць намер зрабіць у Карме музей. Дзе? Хто пабудуе? Ды і навошта? Колькі я пражыў у Карме? 4 гады ў маленстве, паўтара навучальнага года ў 5 і 6 класах. Я напісаў пра гэта ў «Начных успамінах». Ці выйдзе невялічкая кніга «Промні маленства»? Няма выдавецтва «Юнацтва» — плода маёй актыўнай дзейнасці ў СП: я хадзіў да Машэрава, каб пераканаць яго ў неабходнасці выдавецтва дзіцячай л-ры. Пятро любіў такія ідэі — нечаканыя. А на адкрыццё новага выда­вецтва трэба была згода ЦК КПСС. Прабіў згоду. Знайшоў грошы. Дрыжу ад злосці, калі хтось аплёўвае той час. Зводзяць усю савецкую гісторыю да 1937 года. А былі ж яшчэ пераможныя 40 пасляваенных гадоў. Быў залаты век літаратуры, культуры ўсёй усіх народаў СССР. Контррэвалюцыя 1991 усё зруйнавала. <...>

13 ліпеня 2002 года

Наведалі гамяльчане ладнай групай: прарэктар Лін Дзм. Рыг., прафесар-літаратуразнаўца Штэйнер Ів. Фёд., старшыня Добрушскага РВК Буднік Ал. Ус. (?), рэдактар «ГП» Тамара Кручэнка, аператар, кар. ТВ і фатограф «Гомельскай праўды». Добрая гутарка ў альтанцы перад камерай. Пісала тэле, пісала Тамара на «рэпарцёр» 80 % таго, пра што ў мяне ў той ці іншай форме , жанры напісана. 20 % — сучаснасць, скарга на беднасць (дарэмна!), не трэба гэта гледачам і чытачам. <...> Заязджалі на Купалы. І Ванечка сеў ў маё крэсла і сказаў: «Я буду писатель, как дед». Дай Бог! Праблемай было пачаставаць гасцей. Але яны прыехалі не з пустымі рукамі. Прывезлі бульбы (!), сала, каўбасы, гуркоў, каньяку, гарэлкі (пляшкі тры). За сталом гутарка працягвалася. Дзве гадзіны працы, дзве застолля. Стаміўся. Папрасіў: пачынаць не з майго персанальнага музея (я яшчэ, дзякуй Богу, жыву), а з гісторыка-краязнаўчага музея ў Добрушы. Буднік згадзіўся, абяцаў даць памяшканне былой управы фабрыкі папяровай, там зараз дзіцячы сад, але сад будуюць новы. Калі збудуюць? Музей абяцаюць ужо гады тры ці больш — Валянціне Коцікавай. Пазваніць ёй!.

Стаміўся. Залішне эмоцый. А яны працягваліся і пасля гасцей. <.>

Але чытаю дзённікі Талстога. Многа мудрасці. Але многа і аднастайных дробязей. Прачнуўся, абед у тры гадзіны, пісаў (пісаць прымушаў сябе), сустрэчная гульня ў карты (афіцэрскі перыяд). Асабліва сумныя запісы 1857 года — паездка ў Парыж, Швейцарыю — лячэнне ў Бадэне. Учора перад сном некаторыя запісы прапускаў, бо, як кажуць, ні розуму, ні сэрцу.

Я ўчора сказаў гасцям: «Каб скінуць гадоў 10, які раман я напісаў бы». Веру, што напісаў бы. Не ўласцівы для мяне — злы! Злое я не пісаў ніколі, нават калі ў Пракопаўцы галадаў. А цяпер напісаў бы: злосць у мяне на жыццё, на <нрзб>, на багатых, на сваю беднасць. Беднасць робіць людзей злымі і нараджае «бунт бессмыссленный и беспощадный».

Думаю, ён спее, народны бунт. У рэспубліках СНД. У Расіі, у Грузіі раней, чым у нас. Слаба ведаю сённяшняе жыццё ў рэспубліцы, да якой у мяне была асаблівая любоў, — на Украіне. Але напэўна бунт спее і там. І страх якраз у тым, што гэта будуць не рэвалюцыі, а менавіта бунты ў пушкінскім вызначэнні. Страх за дзяцей, унукаў. Не дай ім Божа гэтай кары!

4 лістапада 2002 года

Дачытаў С. Куняева «Русский беркут» пра трагедыю Паўла Василье­ва, і не толькі яго... Куняеў дабраўся да архіваў НКУС. Пратаколы допытаў не сведчаць, што Васільевы (яшчэ Іван), іх сябры не былі героямі — «мачылі» сваіх. Але іх білі. І ў допытах праглядваецца адна тэндэнцыя: выбіць з кожнага прызнанне, што ён удзельнічаў у арганізацыі замаху на Сталіна. Канешне, ягоды, яжовы, берыі такія пратаколы дасылалі Сталіну. І можна ўявіць, як грузіна, параноіка гэта заводзіла. Такія ж паказанні, напэўна, выбівалі ў палітыкаў, у ваенных, не былі яны цвярдзейшыя за пісьменнікаў.

Некаторым апазіцыянерам удалося ўцалець. Якім чынам? Куняеў піша: «Уцелела Лидия Сейфуллина (мужа Правдухина расстреляли). Пальцем не тронули Иосифа Уткина, несмотря на его контакты с Раковским. Сошли с рук все разговоры Новикову-Прибою».

Крыўдна за А. Фадзеева, які і ў 1956 г., перад сваім самагубствам, катэгарычна адмовіўся падпісаць пісьмо — хадайніцтва аб рэабілітацыі П. Васільева. Можа, і іншых? Ці не з-за гэтага застрэліўся? Няўжо не напісана такая ж кніга пра Фадзеева? Не чуў, як не чуў і пра кнігу аб Шолахаве, сучасную, з выкарыстаннем адкрытых дакументаў.<...>

30 лістапада 2002 года

Не мог заснуць да 7 раніцы. Завёўся. Галаву разрывалі ўспаміны, страхі (смерць), сюжэты. <...>

Пісаў навелу «Ход канём» — пра Панамарэнку, як ён тлуміў мне галаву, і я паверыў у яго «мастацкі свіст». Хітруган быў! Чытаю многа. Зараз — Карэн Ліндсей «Разведенные, обезглавленные, уцелевшие жены короля Ген­риха VIII». Людаед быў. Двум жонкам адсек галаву за супружаскую здраду, адна Анна ні ў чым не была віноўнай. Лепш разумею Шэкспіра. Здавалася, ён сачыняў свае трагедыі. Не. Такі быў час 500 гадоў назад, такія каралі. А зараз яны лепшыя? Жонак не караюць смерцю. Але гатовыя забіць ракетамі тысячы людзей, прадаць свой народ.

10 снежня 2002 года

Некалі прачытаў: і старасць бывае прыгожай. Паверыў. Спадзяваўся, што і мая старасць будзе прыгожай. А чаму не! Побач такі сябра, памочніца, гаспадыня, жонка, маці, бабуля. Усё рабіла яна. Я толькі падумаю, а яна ўжо зробіць. Ёсць добрая кватэра, дача, машына, на кніжцы 200 тыс. рублёў. Яшчэ буду пісаць, перавыдавацца. Чаму не жыць! Пастарэю — найму шафёра; Лужанін гадоў 30 трымаў. Буду ездзіць куды захачу, акрамя замежжа, пасля Нью-Йорка нікуды на чужыну не хацеў.

Што засталося ад маёй мары? Нічога не здзейснілася. Засталася адна старасць, хваробы.

У мінулую сераду (ці чацвер? сёння аўторак) прылёг, не заснуў, падняўся — закружылася галава так, што ледзьве не ўпаў. Мусіў выклікаць «хуткую» з лечкамісіі. Ціск 220/100. Не помню такога. Атрымаў два ўколы. <....>

11 снежня 2002 года

Ганарару няма. Учора дарэмна чакаў. Сёння маўчанне, а ўжо дзве гадзіны. Саромеюся званіць. Урэшце пасля прэміі я не самы бедны з пісьменнікаў. Ды і пенсія мая (за асобыя заслугі) лічыцца высокай — 220 тыс. Плюс акадэмічныя. Не галадаем. Але прыгожай старасць назваць нельга. «Под старость жизнь такая гадость». Аднак жыві, Іван. Не стагні! Хлеб ёсць, цяпло ёсць... І мысліцельны апарат яшчэ працуе, дзякуй Богу. Апорна-рухацельны аслаб. Ад чаго? Мала рухаўся. Лячыць хваробу гэтую не ўмеюць. Праўду сказала бабуля адна ў двары: «Старасць, галубчык, не лечыцца».

12 снежня 2002 года

Памёр Сяргей Грахоўскі. На 90-м годзе жыцця. Папакутаваў, аднак пажыў. У мяне да яго (не ў аднаго мяне) адносіны былі супярэчлівыя. Янка Скрыган і Захар Бірала гнеўна расказвалі, што ў лагеры ён паводзіў сябе не па-таварыску. Стаў брыгадзірам. Захара аднойчы нават ударыў. Андрэй асуджаў яго. Я змякчыў асуджэнне: чалавек хацеў выжыць. Выжыў. Пасля рэабілітацыі актыўна працаваў. Паэзія, проза, пераклады. Я, кіраўнік СП, памагаў яму выдавацца: чалавек папакутаваў. Андрэй скланяў мяне: ліберал. Я — ліберал. Лічу, што такі характар не загана. <.>

13 снежня 2002 года

Займаўся праспектам Збору твораў. Прасіў 10. Далі. Потым скарацілі да 8. Хто?.. Перарабіў праспект на 8. Зняў «Снежныя зімы», «Зеніт». Шкада. Але дадаў аповесці апошняга дзесяцігоддзя. І нават «Начныя ўспаміны» (выбраныя да 5 аркушаў). Апошні том. Калі яго здаваць? Калі выйдзе? Хто яго падрыхтуе. Канечне ж, не я — наследнікі, дай Бог ім здароўя. Падзеляць працу? Ганарар падзеляць. <...>

Ганарару і сёння няма. Не разумею гэтай крызіснай сітуацыі (інакш не скажаш) у дзяржаве. Не хапае знакаў. Разумею, што станок уключаць нельга, лішнія знакі — інфляцыя. Але ж год-два такога крызісу не было. Добра, што ўчора прынеслі пенсію.

19 снежня 2002 года

Тэмпературыў Ванечка — 39,2. Без прыкмет прастуды. Усе ўсхваляваліся — маці, бацька, я. Я, можа, мацней за бацькоў. Хлопчык сцішыўся. І сумна стала без яго гарэзлівасці, ад якой больш дастаецца мне і маме, тату не чапае.

Сёння пачуў яго бадзёры галасок — узрадаваўся. <.>

Прачнуўся ў 9, не спаў да 11, заснуў і дуў, як казаў мой бацька, да двух дня. Снедаў пасля трох. Дурны рэжым! Да паловы трэцяй чытаў гістарычны раман Я. Карновіча (упершыню чытаю гэтага цікавага пісьм. ХІХ ст.) «Притворное кружево» — аб Екацярыне І, Меншыкаве, аб Пятру ІІ. Многа цікавых дэталяў, якіх я не ведаў. Якія інтрыгі пляліся! У еўрапейскім маштабе.

Учора вычытаў «Панцеляймонава кіно» са свайго цыкла «Начныя ўспаміны» — як Панамарэнка вешаў мне лапшу на вушы, і я, наіўны, паверыў яму. Наіўны я быў у 33, але бадай такім жа застаўся і ў 82. <.>

Разумею старых дваран, якія забіраліся ў глухія маёнткі ці нават у манастыры, — далей ад свецкай калатнечы.

Два м-цы Мачульскі (якіх два! Год!) не можа атрымаць грошы для вы­платы ганарару. <.>

Паклаў 2 млн. руб. у запаснік — на чорны дзень, прыйдзецца раскасоўваць. Новы год, а Таццяна, сям’я яе, ужо без грошай: БДУ не выдаў сваім выкладчыкам аванс. Выдадуць да Новага года? І Богу невядома...

26 снежня 2002 года

Можна «падбіваць бабкі» 2002 г. Што ж, ён для мяне плюсавы: жыў і — галоўнае — пісаў. Напісаў штук 12 навел цыкла «Начныя ўспаміны», аркушаў пяць. Подзвіг на 82 гады. Здаў пад восень: тры м-цы не вылажу з хаты, слабее мой апорна-рухацельны апарат. Учора прачнуўся з моцным галаўным болем. Алеся памерала ціск: 220/100. Крыз. Трэба было выклікаць «хуткую». Мужыцкая сціпласць — не турбаваць... Глынуў «дилтиазем» (упершыню) і да вечара ляжаў. Пасля глытнуў эналапрыл. Увечары глядзеў тэлевізар. Уначы да двух чытаў гістарычны раман Я.П. Карновіча «Любовь и корона». Адкрыў пісьменніка ХІХ ст. Здзіўляюся, чаму яго замоўчвалі. Таленавіты пісьменнік. Паспрабаваў Загоскіна — чытаць немагчыма...

Чакаю ўчастковага ўрача, да яе прыходу не глытаю таблеткі. Няхай праверыць ціск. А галоўнае — выпіша снатворнае, без яго не магу заснуць. Прачытаў, здаецца, у «Завтра» інтэрв’ю з памочнікам Брэжнева Голікавым. Мы лічылі, што генсек добра закладваў за каўнер. Ажно не. Амаль не піў. Але не мог жыць без снатворнага. Голікаў быў сведкам, калі ўрач даў Л.І. тры таблеткі, а ён умольна прасіў чацвёртую. І стаў наркаманам, што скараціла яму жыццё.

Смешна, калі супакойваюць: 82 — не ўзрост, мая бабуля пражыла 93 (нехта нядаўна казаў). А статыстыка сведчыць: старэйшых за 80 усяго адзін працэнт.

Выпрасіў для Ванечкі білеты на прэзідэнцкую ёлку — яна заўтра — і радуюся.

29 снежня 2002 года

Дзіўнае і, па-мойму, нядобрае адчуванне ў апошнія дні: быццам я ўжо ўсё зрабіў. У гэтым годзе? Ці ў жыцці? Не разбяруся. Ва ўсялякім разе пісаць не хочацца. Але яшчэ чытаю. У мінулую ноч — да 3-х гадзін Карновіча «Пагуба». Добры пісьменнік... А Карновіч, на маю думку, глыбей Вальтэра Скота, якога ўсе ведаюць. Пісаць не хочацца, а душэўнага спакою няма. Хвалююся за дзяцей. <.>

Позна прачнуўся — у гадзіну дня. Глядзеў мульцік «Ночь перед рож­деством», 1951 г. Цікава: будзіў успаміны 50-гадовай даўнасці, з Машай глядзелі — у кіно. Пасля цікавейшая праграма «В мире животных» — аб жыцці жывёл у экстрэмальных умовах — белых мядзведзяў, чорных суркоў, вярблюдаў. Дзіўныя механізмы прыстасавання. Лягушка ўмярзае ў лёд і з цяплом — аджывае; сем месяцаў спіць мядзведзіца і без харчу раджае медзведзянят і... корміць іх. Цуд прыроды! Фільм зрабілі англічане. Кашалот нырае за харчам на два кіламетры, і яго не <нрзб>, кроў не закіпае пры пад’ёме.

Сяргей пайшоў у магазін. Ванечка спаў, прачнуўся і — «Калі прыйдзе папа?» — на вачах слёзы, і слёзы яго кранулі да слёз і мяне. Як дзіцяці трэба тата!

Не пішу паштоўкі навагоднія. Некалі па сотні-паўтары адсылаў. Пазаўчора тры напісаў — Лукашэнку, Вайтовічу, Мясніковічу. Нехта скажа: падхалім. Не! Апошнія два мне прыслалі, мае — адказныя. Латыпаў прыслаў. А новае кіраўніцтва СП — ні гу-гу. Дрэнна іх выхоўвалі. Мы!

31 снежня 2002 года

Апошні дзень года. Прачнуўся з галаўным болем. Зноў, відаць, ціск.

З адчуваннем, што я ўсё зрабіў, з’явілася супрацьлеглае: камусь я застаўся вінен. Каму? Дзецям, унукам? Чытачам? Здаецца, не. Зрабіў усё, што мог, на што меў здольнасць, талент, дабрыню (дзецям).

Прыслаў віншаванне Прэзідэнт. <.>

Сяргей купіў «мора закускі», як казаў незабыўны Антон Бялевіч. Во пра каго хочацца напісаць: тып пэўнай эпохі — пасляваенных гадоў. Пад новы год узяўся мароз: учора быў 0, сёння ўдзень — 15, уначы абяцаюць да 25. У кватэры, дзякуй Богу, цёпла. Дарэмна скланяюць улады. Жывём не горш расіян, украінцаў... Хто лепш з былых рэсп. СССР? Літоўцы? Туркме­ны? Усё адносна.

2003

1 студзеня 2003 года

Дзень першы новага года. Што запісаць? Няма ў галаве і душы пажаданняў сабе. Здароўя? Лепшае яно не стане. Творчасці? Рамана не напішу, дай Бог нізку-другую «Нач. успамінаў». Пару сюжэтаў маю. Навагодняя ноч: я, Алеся, Сяргей, Ваня. Закусі на 15 чал. Каньяк. Шампанскае. Выпіў грамаў 100 каньяку, бакал шампанскага. Асалоды не адчуў — як раней. З цікавасцю слухаў Задорнава (вышэй Райкіна), імітатара Галкіна — цікавае дараванне. Паглядзеў, паслухаў мюзікл па сюжэце «Золушки»... Лепш люблю дзіцячыя казкі, чым сучасныя раманы. Гістарычныя раманы нашых слабей за Карновіча, якога пры сав. уладзе не выдавалі, дарэмна: патрыятычныя рэчы — супраць засілля немцаў. Раманы нашых «гісторыкаў» неапраўдана палітызаваныя, а на словах аўтары супраць ідэалагічнага партыйнага засілля. Я — палітык, Быкаў — не палітык. Смешна. Двойчы пазваніў Навуменка, два дні назад і ўчора... Настроены песімістычна. Пасля 12 ніхто з калег не пазваніў. Сёння — Мятліцкі, калі я яшчэ спаў, потым Рая Баравікова, яе званок парадаваў, люблю я гэтую паэтку і чалавека...

Разбудзілі ў два. Зараз пяць. Уначы не пераеў, а позна снедаючы, перабраў, яек нельга есці, а я націснуў на салат з печанню траскі і яйкамі.

Учора пазваніла пляменніца Таня з Лоева, сёння Саша — з Гомеля. Я пазваніў у Паставы Людміле... Гандлюе эканаміст з універсітэцкім дыпломам. Не асуджаю. Але баюся, надарве здароўе, цягаючы бавулы з Масквы ў Паставы, з Пастаў — на Нарач, у Глыбокае, Браслаў... Усе мы гандляры. «Не продается вдохновенье, но можно рукопись продать». А што прадаюць палітыкі? Сумленне? Аднак для першага дня хопіць. Рэалізую сюжэты «Нач. усп.» — трэба будзе паспрабаваць выбраць што-небудзь з дзённіка за апошнія пяць гадоў...

12 студзеня 2003 года

Сёння Вользе Філатаўне 88. Малюся за яе, мысленна малюся: «Гос­поди Иисусе Христе, сын Божий, дай здоровье и силу О. Ф., продли ее жизнь — жизнь праведницы и неустанной труженицы, которая с малых лет до глубокой старости всю щедрость своей души, все плоды своего труда отдавала людям, близким, родным и всем, с кем вместе работа­ла, вместе жила». І гэта так. Гэта не малітва — паэма пра чалавека, які пражыў сваё жыццё па запаветах Хрыста. За сваё доўгае жыццё я ведаў яшчэ аднаго чалавека — яе стрыечную сястру Марыю. Але гэтая была ў поўным сэнсе манашкай, фанатычкай, тая проста «истязала» сябе працай — на людзей. Вольга больш зямная. Яна вельмі добра ведала жыццё і людзей. Яна ведала нягоднікаў. Але не асуджала іх: «Бог ім суддзя». Яна сялянка і была інтэлігенткай у высокім значэнні гэтага слова. Яна вырасціла пляменніц Тамару, Ліну, сястру Клаву, сястру Машу, маю Машу, за гэта я кланяюся ёй. Яна вырасціла ўнукаў, Колевых дзяцей, маіх... Сёстры ёй плацілі глыбокай удзячнасцю. <...>

З акадэмічнай надбаўкай і ганарарамі можна было б неяк жыць. Дык не плацяць яго, ганарар. Калі выйшла «Сэрца на далоні»! Паўгода таму. Двойчы Мачульскі неяк выкраіў па 300 тыс. А «Прайсці праз зону», дзе мая аповесць, выйшла яшчэ ў 2001 г., — ні капейкі. Вось тут і жыві! <.>

З 2 па 10 пісаў навелу «Начных успамінаў» — аб маёй прысутнасці на пашыраным сакр. СП СССР, дзе асуджалі Б. Пастарнака за Нобелеўскую прэмію. Абсурд! Нават я, партыйны артадокс, але ўжо пісьменнік разумеў абсурднасць прымусу аўтара адмовіцца ад прэміі. Няўжо не разумеў гэтага Суркоў? У Эрэнбурга хапіла смеласці абараняць Пастарнака. <.>

15 студзеня 2003 года

Учора ў 10 узялі аналіз крыві, і я праспаў да 2.30. Сёння мяне падняло ў 6 (лёг у 2.30) і не мог заснуць да 8... Але потым спаў да 15. Сёння лёг у 2.30, прачнуўся ў 5.30. Не мог заснуць да 8. Заснуў гадзіны на паўтары, каля 10 прачнуўся і не заснуў больш. Падняўся ў 11.30. Хістаюся, як на ветры.

Цяжкая рэч бяссонніца: думкі, думкі, думкі... Хацеў успомніць сюжэт для «Начных успамінаў», не ўспомніў, лезе драбяза, бытаўшчына. Думаў пра смерць. Без страху. Змарыўся? Часам думкі пра смерць — што чарговы сюжэт, часам нават з гумарам. Кашчунства... Але шкадую: сюжэт гэты не напішу. Нехта штось напіша. Свае блізкія — слязлівае, Навуменка — сумнае, Савіцкі бадзёрае: аптыміст дзед быў, Мятліцкі сачыніць верш, дай Бог аптымістычны, як яго даўняя 7-гадовая эпіграма:

Век наш і пякельны, і суровы,

Ісціну банальную грызу.

Прэзідэнт адрокся ад каровы,

А Шамякін ледзь купіў казу.

Куплялі і казу ў 94 г. У другі раз за жыццё — першы ў Пракопаўцы. Падумаў: чаму не сюжэт для «Начных успамінаў»?

Сёння думаў аб трагедыі Жэні Янішчыц. Сюжэт вельмі трагічны. Хочацца напісаць. Але слаба ведаю яе жыццё, яе блізкіх. Затравілі? Хто? З якой нагоды? А можа, вінавата паэзія? Колькі яна загубіла сапраўдных паэтаў. Не, пісаць яшчэ маю пра што. Ці хопіць сілы? «Асуджаны за талент» напісаў за 7 дзён — 20 ст. Па 2 ст. у дзень — за год можна напісаць раман.

Можаш, Іван! У маладосці «Сэрца на далоні» пісалася тры гады. Дык тады ж было многа спакус і многа іншых абавязкаў.

Сёння хацеў пазваніць Чаргінцу (яго, дэпутата, выбралі старшынёй Літфонду). Узнікла пытанне: ці думае хто-небудзь пра пісьменніцкіх удоў? Няхай не матэрыяльна — маральна. Раней мы думалі. Але ж былі і матэрыяльныя магчымасці: выдаць, памагчы грашамі, пуцёўкамі. Цяпер мой клопат пра няшчасных бабуль — пусты гук, філантропія.

Што ўдовы? Ці ведае СП, як жывуць пісьменнікі? Дзе, напрыклад, Вера Вярба? Гадоў 10 не відаць яе вершаў. А Ніна Загорская? Падалася да царкоўнікаў? Дай Бог, каб ад гэтага ёй было лягчэй жыць — ад веры.

Сляпога Міколу Аўрамчыка даглядае, возіць з Мінска ў Плёсы суседкааднавяскоўка. А што яму рабіць, калі зусім страціў зрок!

Пад новы год пазваніў Аркадзь Марціновіч (даўно не званіў), таксама сляпы. Леаніла чытае яму. Некалі мы добра сябравалі — з партшко­лы. У мяне сын загінуў, у яго жывы, пачынаў як паэт, але цяжка хворы. Колькі лёсаў!

У Расіі былі манахі «затворники». Я раблюся такім затворнікам. Ногі не ходзяць — я 4 м<есяцы> не выходжу з дому. Мог бы на машыне некуды праехаць — да людзей. Не хочацца. І каб да мяне прыходзілі — не хочацца. На пісьмы не адказваю. А ў маладосці столькі пісаў іх! З некаторых Маша рабіла копіі. Дзе яны? <.. .>

30 студзеня 2003 года

82. У маім родзе хто дажываў да такога ўзросту? Думаю, Шамякіны — Чарназёмы — не, бо бедныя былі. Калі-нікалі магчыма дажывалі — гаспадары, разумнікі. Бацькам маім жыцці ўкарацілі рэвалюцыі і вайна. Бацька пражыў 66, маці 73.

Што чалавек павінен адчуваць у 82? Талстой сышоў з дому — з-за Соф’і, у якой быў псіхічны зрух ці комплекс. Мне нікуды з сваёй кватэры не хочацца. <...>

Безліч званкоў. TV разбудзіла ў 7.30. Павіншавала і дало ў эфір з партрэтам. Сама калі людзі збіраліся на працу. Нагадалі. Першыя званілі гамяльчане: настаўніца, Курпатаў, дырэктар Пракопаўскай школы, Галіна Дашкевіч, пляменнікі Церашкоў, Калінін. Потым пайшлі мінчане — калегі, рэдактары, чытачы. Трохі баяўся, што з’явіцца хтось з начальства, летась Мясніковіч і Вайтовіч. Дзякуй Богу, няма. Але Алесь і Мікола сказалі, што абавязкова будуць. <.>

Так праходзіць дзень (які?) майго жыцця. Не вытрымаў — падлічыў — 29 930 дзён (па 365 у годзе). Ніколі не падлічваў. Без малога 30 тысяч (з высакоснымі). З іх тысяч 20 дзён пісаў. Не, відаць 20 не пісаў, многа напісаў бы, бо ў маладосці пісаў па 5-7 ст. у дзень. Але калі і па 2. Божа, гара паперы! Учора навелу «Алімп», дзе ў цэнтры Алесь Ганчар, закончыў на сумнай ноце: «Якая наша вядомасць, Алесь, там, за мяжой жыцця?» «Господи Ии­сусе Христе, сын Божий, дай силу жить и работать— писать о моем народе, славить его труд, его ратный подвиг». Так малюся ў бяссонныя ночы.

31 студзеня 2003 года

Першы дзень новага года — 83. Які дзень? Без камп’ютэра не падлічыць. Ціха. І сумна. <...>

Прыйшлі Савіцкі і Мятліцкі. Пасядзелі ў кабінеце за журнальным столікам. Палітыка. Літаратура. А што яшчэ нас цікавіць? Алесь прынёс «НГ» з даўжэзным, на паласу, артыкулам Скобелева. Паўтараецца Эдзік. Чытаў сёння больш гадзіны.Дарэмна так многа піша артыкулаў. Я раздзяляю яго думкі. Але хто ацэніць нават у недалёкім будучым? «Начныя ўспаміны» — больш жывучы жанр. <.>

Усе раяць не глытаць снатворнае. А як без яго заснуць. Сон — адзіны ратунак ад усіх праблем жыцця, ад сюжэтаў, ад думак пра смерць. Господи, продли мою жизнь!

5 лютага 2003 года

Пра што пісаць? Талстоўскіх думак няма. Філасофія. Бытавізм. Скардзіцца на сваё жыццё. А ці бывае ў 82-83 гады шчаслівае жыццё? Учора атрымаў пісьмо ад Жэні Бугровай, з якой перапісваўся ў вайну, цяпер Яўгенія Паўлаўна Зубрыцкая жыве ў Екацерынбургу. Маладая, яна пісала цікавыя пісьмы. Начытанае дзяўчо было. Мае адказы вучылі мяне пісаць: стараўся паказаць, што і я не лыкам шыты. Яна, здаецца, на год маладзейшая за мяне. І жывецца ёй не салодка. Яе крык душы: «Больно то, что я кругом одинока, дети отчуждаются, не звонят, не приходят, в том числе внуки, а дочка с зятем выживают, ждут моего конца — квартиры». Вось такое яе жыццё! Яшчэ адна трагедыя старасці.

Просьба: знайсці «вблизи реки Березина» вёску Реченька. Там жылі яе дзед і бабуля, палякі Гурэцкія, відаць, памешчыкі, бо яшчэ ў 1925 сасланы ў Магнітагорск. Дзед Фелікс, маці яе Мальвіна Феліксаўна. А як імя бабулі не ведае. Хоча ведаць! Здзівіла. Адукаваная бабуля, а думае лёгка знайсці недалёка ад Беразіны Реченьку (не беларуская назва). Беразіна ад Докшыц да Рэчыцкага р-на. Каб хоць раён ведала! Хочацца ёй і ў свае гады ведаць свой радавод, продкаў сваіх дваран. Маці тады баялася расказаць дзецям, хто яны ёсць, адкуль. І ў вайну Жэня ні слова не напісала, што яна мая зямлячка. Эвакуіраваліся са Смаленска не Гурэцкія — Бугровы.

А можа, Беразіна не гэтая — прыток Дняпра, а другая — Нёманская. Сяргей здзівіўся, што ёсць яшчэ адна Беразіна. Не ведаў.

Дазваніўся нарэшце Уладзіславу Мачульскаму. Абяцае на наст. тыдні ганарар. Абяцае з лістапада. Няма грошай.<.. .>

8 лютага 2003 года

...Дзён колькі назад падумаў: «Трэба пазваніць Нічыпару. Хоць ён, Юрэвіч, Асіпенка сарвалі мне прэмію (навела «Сябры»), але я крыўды не трымаю. А на другі дзень чытаю ў «Звяздзе»: памёр Нічыпар. І стала мне шкада яго і балюча, і страшна — ад думак пра смерць. Ці пахавалі хоць з СП? Наўрад. Горка: да чаго давялі СП!

10 лютага 2003 года

Учора сядзеў, чытаў. Здзівіўся, што не чуваць Ванечкі. Спіць? Не. Працуе ТУ. Выйшаў у сталовую, дзе тэлевізар. Сядзіць уся сям’я, сцішаныя. Ванечка, гарэза, непаседа, ціха-ціха сядзіць на канапе, накрыты пледам.

— Тэмпература?

— Не. Яго зноў выташніла. Чатыры разы.

Такое было ў красавіку мінулага года, тады «хуткая» забрала яго ў бальніцу.

Мне так шкада стала дарагога ўнучка, што паліліся слёзы. Хацеў званіць свайму ўрачу. Намерваліся выклікаць «хуткую». Сяргей пазваніў заг. аддзялення Галіне Васільеўне, якая лячыла яго ў той раз.

Яе рашэнне: у бальніцу! Пазваніла туды. У 9 вечара завезлі. Як ён па-даросламу збіраўся. Без слёз, капрызаў. Машынку ўзяў — гуляць. Палажылі з Алесяй, гэта супакоіла. З 10 вечара да 3-х ночы трымалі пад кропельніцай. Спаў. Алеся трымала яго ручку. У 8 раніцы пазваніла Алеся. Ноч прайшла спакойна. Толькі што ў 6 прыехаў Сяргей, сядзеў там з гадзіны дня. Днём кропельніцу не ставілі: аналізы здавальняючыя. Дзякуй Богу.

Уночы, усхваляваны, не мог заснуць да 4-х — з тазепамам. Рана падняўся, хадзіў, чакаў Алесінага званка. Потым заснуў. Застаўся адзін — выць хацелася. Добра, што прыйшла Маша, гаваруння ўнучка разагнала хмары майго настрою.

Чытаю ў «Дуэли» артыкул, на дзве паласы, «Готовят ли США удар по России?». Доказна — рыхтуюць. Доказ: колькасць ракет, якая нарыхтавана. Падводныя лодкі. Зрабілася страшна. За дзяцей. Прага кіраваць светам ператварае людзей у страшыдлаў, у нелюдзей.

13 лютага 2003 года