З дзённікаў. 2002-2004

Іван Шамякін

З ДЗЁННІКАЎ

2002

24 красавіка 2002 г.

Слухаў пасланне Прэзідэнта парламенту. Лукашэнка цікава можа сказаць. І змястоўна. Усё правільна, што датычыць палітыкі, знешняй палітыкі — саюза з Расіяй. Што ж датычыць эканомікі і сацыяльнай сферы, тут, мне здаецца, кансультанты падводзяць яго. Добра пра апазіцыю. <...>

Ці здолею хоць трохі падлячыць свой «хадавы механізм». Слабее з кожным днём. Папрасіў В. Н. Гурына завезці мяне ў Інстытут артапедыі; гады тры назад ён мяне вазіў, але тады ў мяне моцна балела ступня нагі, аднак хадзіў яшчэ без кульбы.

Дрэвы зялёныя ўжо. Хочацца на дачу. І баюся яе, дачы. Ці залезу на сваю «галубятню»? Залезці залезу. Як злазіць па крутой лесвіцы? А жыць хочацца. І пісаць! Аднак ужо тыдні тры не пішу, толькі дзённік. А начныя ўспаміны ёсць! Вясёлыя і сумныя. Такім было жыццё.

28 красавіка 2002 г.

Пазаўчора прачытаў у газеце: памерла Лілія Давідовіч. Балюча стала. Я любіў гэтую актрысу, яна іграла галоўную ролю — Наталлі ў маёй п’есе «І змоўклі птушкі». Мінулым летам я ляжаў у адной палаце з яе мужам Ігарам Дылеўскім, журналістам. Яна наведвала яго. Вясёлая, дасціпная, зусім не выглядала на 65 — на 45. Пасля Ждановіч, Рыжковай, Станюты яна, Ліля, ды Маша Захарэвіч былі гонарам купалаўцаў. Ці разумеў гэта Раеўскі? Ды і іншыя. Кіраўнікі культуры не разумелі, для іх Зорка — Пугачова, а не Давідовіч. Пугачовай за тыдзень прысутнасці ў журы «Славянскага базару» заплацілі столькі, колькі Давідовіч ці Захарэвіч не зарабілі за тры гады. Маша, працаўніца, каб зарабіць капейкі, чытае на ўсіх вечарах у СП. Чытала. Зараз там няма чым плаціць. Дажыліся.

А ўчора пры ўручэнні «Нікі» пачуў трагічную вестку: у пятніцу трагічна загінуў Міхал Пташук. Ашаламіла. Заплакаў. Якая страта! Са смерцю кожнага чалавека народ, чалавецтва бяднее. Смерць жа такіх, як Ліля, Міхась, — нацыянальная трагедыя. Пташук — лепшы кінарэжысёр. Ён зрабіў добры фільм па складаным па сваёй кампазіцыі рамане «Вазьму твой боль». Не ўяўляў, як можна было экранізаваць Багамолава «В августе сорок четвертого». Кажуць, зрабіў фільм, я, на жаль, не бачыў.

Ад такіх смерцяў у 82 вельмі сумна робіцца. І дзень сёння змрочны: пайшоў дождж. Нарэшце. Зямля перасохла, за красавік ніводнага дажджу на ўсёй тэрыторыі Беларусі. А ўжо рапартуюць аб завяршэнні сяўбы зерневых. Ці не спяшаемся? Прарастае яно, зерне, у сухой зямлі?

30 красавіка 2002 г.

Пташук загінуў у Маскве, куды паехаў на ўручэнне «Нікі». Нібыта ішоў з жонкай. Адкуль? Куды? Прапанаваў схапіць машыну, пад’ехаць. Жонка адмовілася. Відаць, паспрачаліся: Міша ўпарты быў. На злосць жонцы схапіў машыну, паехаў. А яна пайшла. Яна дайшла, а ён трапіў у аварыю. Лёс! Які, аднак, ён бязлітасны, лёс! Няўжо наканавана вышэйшай сілай, калі і дзе хто памрэ? І ніхто не ўмее чытаць гэтае кнігі — ні святыя прарокі, ні грэшнікі. Алеся і Сяргей злуюць, калі я кажу пра смерць. Святатацтва казаць? Але ж усе старыя гавораць у 60—70 гадоў. Мне 82-гі. І так аслаб мой апорна-рухацельны апарат. Учора соваўся па двары, прыйшоў Мікола Мятліцкі да мяне, здзівіўся, што я гэтак хаджу. Перадаў яму цыкл «Начных успамінаў» пра страхі, якія я зведаў у жыцці. Пакідаў іх на больш позні час? Навошта? Няхай ідуць у «Полымі» пры жыцці. З «Полымя» я пачынаў свой творчы шлях: «Помста», снежаньскі нумар 1945 года. Дзе ён падзяваўся гэты нумар? Я бярог яго. Не вярнуў музей з экспазіцыі да майго 80-годдзя?

Прачнуўся ў 10, для мяне рана. Пасля снедання сеў на канапу і заснуў, праспаў гадзіны паўтары. Яшчэ адна прыкмета старасці: у гадзіну ночы глытаў рададорм. <.>

Учора расказваў Мікола: Вольга ў паніцы. Злуе на ўвесь свет, перасварылася нават са сваімі аднадумцамі, з тым жа Бураўкіным, які працягнуў яе ў старшыні СП. Відаць, у Германію, да Быкава ёй не хочацца. Ці хоча быць там старшынёй, як два гады быў Някляеў? Старшыню пэн-клуб карміў бы, а проста радавую — ці будзе карміць? Вольга — не Вася Быкаў! Але дзіву даюся: як можна столькі год сядзець за мяжой, без мовы. Не Тургенеў жа!

І не Герцэн! Я ўспамінаю два месяцы ў Нью-Йорку і халадзею ад усяго, што там перажыў. Са сваімі быў — на сесіі ААН. А куды Быкаў ходзіць? Што робіць? Піша? Не відаць прадукцыі. Чакае Нобелеўскую? Ганебнае чаканне! Колькі чакае Чынгіз Айтматаў! Дык той хоць робіць паслом: СССР — у Люксембургу, Кіргізіі — у Бельгіі. Ёсць праца.

У мінулым годзе прысудзілі Нобелеўскую нейкаму кітайцу, які жыве ў Парыжы. Пасол Кітая (жанчына) ў Беларусі ў інтэрв’ю на пытанне аб лаўрэаце адказала: у Кітаі такога пісьменніка ніхто не ведае. Вось табе і прадстаўнік вялікага народа! Чыстая палітыка! Пастарнака і Салжаніцына хоць добра ведалі дома.

8 мая 2002 г.

Адкрывалі мемарыяльную дошку Івану Новікаву. У суседнім доме па Карла Маркса. Надзежда Пятроўна пазваніла, і я пайшоў — блізка. Выступіў. Іпатава выступіла. Вёў нам. старшыні г.в. Пятрушын. Мне сказаў: «Легенда наша». Легенда, а ганаровага не прысвойваюць. Пасля Танка ў кагорце ганаровых няма ніводнага пісьменніка. Ёсць мастак. Ёсць кампазітар.

Івана Рыгоравіча я паважаў. Яго трылогія «Мінскі фронт» — подзвіг. Мы разыходзіліся па пытанні аб арганізатары падполля — Кавалёў ці Казінец? Я — за Кавалёва. Але на дакументальную рэч у мяне пораху не хапіла. Не дакументаліст я. Мінскае падполле — «Гандлярка і паэт», часткова «Ахвяры».

Іван быў выдатны журналіст: 20 гадоў кар. «Правды». Яго артыкулы былі з’явай па сваёй смеласці, не раз іх абмяркоўвалі на бюро ЦК. Не ўсім яны падабаліся, але хто мог выступіць супраць «Правды»! Пасля адкрыцця Вольга выказала жаданне пагутарыць. Зайшлі ў наш двор, селі пад кашта­нами Яна выказвала свае крыўды. Я не быў на радзе, меў інфармацыю ад Міколы і ў дэталі не ўдаваўся, слухаў далікатна, стараючыся пранікнуць у падтэкст. <...>

Жыву, калі ўсё яшчэ хвалюе.

Перадачы да Дня Перамогі хвалююць. Плачу, калі гляджу фільмы пра вайну, слухаю ваенныя песні.

Паказваюць дакумент. фільм «Цвет войны» (ЗША ці Англія? — тэксты на англійскай мове): усе чорна-белыя здымкі вайны пераведзены ў колер (як гэта робіцца?). Невядомага амаль няма. Злуе тэндэнцыя, ідэя: Германію разграміў не СССР, а Англія і Амерыка. Пра наш фронт як бы між іншым. Можа, і тут няма палітыкі?

Літфонд ашчаслівіў ветэранаў: даў па 10 тыс. руб. Смяяцца? Ці плакаць? Абразліва. Але свята ніхто не можа сапсаваць! Свята са слязамі на вачах!

11 мая 2002 г.

Папрасіў акадэміка Гурына Валерыя Мік. пракансультаваць мяне ў Інстытуце артапедыі і траўматалогіі. Гады тры назад мы там былі, але я забыўся прозвішча, імя дырэктара. 9-га мая мне звоніць Белаенка Яўгеній Дзмітрыевіч, віншуе са святам і кажа, што заўтра (10) яны працуюць. Машыну ён прышле.

Учора прыслаў машыну, і мы паехалі. Мы — я і Сяргей. Добра, што я ўзяў яго і ён, малайчына, згадзіўся. Без яго мне было б цяжка: разувацца, здымаць штаны, кальсоны, легчы, павярнуцца, падняцца. Зрабілі рэнтгенздымкі, абследвалі камп’ютэрнымі прыборамі. Белаенка паясніцу маю, ногі не глядзеў: прачытаў здымкі і запісы апаратуры. Напісаў заключэнне: «Системная псориатическая остеотендонериостеопатия с преимущественным поражением пояснично(?)-крестцового отдела поз­воночника. Распространенный остеохондроз и деформирующий <нрзб>артроз пояснично-крестцового отдела позвоночника. Дегенеративный спондиломестоз Z^75 и <нрзб> Z5 (1-П ст) с нестабильностью в сегменте с симптомом перемежающейся хромоты. И т.д.» Рекомендуется стаци­онарное лечение в клинике УД Президента, консультации ангиохирурга, ношение эластичного фиксирующего пояса, КТ-исследование сегментов Z^3». І гэтак далей... Далей, мабыць, прафесар стаміўся, і я не разбіраю, што яшчэ рэкамендуецца.

Не смяртэльна, але нерухомым усе гэтыя хатрозы могуць зрабіць. Трэба лажыцца. Пасярод лета? Ох! А там з ложка не магу злезці — падняцца была праблема.<.>

Апошнія тыдні два моцна сушыць у роце. Баюся: калі падняўся цукар у крыві, — гэта скароціць маё жыццё. Цяжка наладзіць дыету; штодзень кашы, кава з цукрам, люблю смачныя булкі. Чым замяніць? Мясам? Дзе ўзяць грошы на яго? Мяса — 6 тыс. кг. А нават заробленыя ганарары ніхто не выплачвае — няма грошай. Куды яны дзяваліся, грошы? Супрацоўнікам СП дагэтуль не выплацілі іх мізэрную зарплату — за 7 месяцаў. Як людзі жывуць? <.>

Балюча перажыў яшчэ адно: Пятра (Васілеўскага. — А. Ш.) хавалі з дому. І гэта ўжо не першы выпадак. І гэта таксама зніжае значэнне СП. Каб у наш час кагось з членаў не пахавалі з Дома літаратараў — наўрад мы, кіраўнікі, утрымаліся б на сваіх пастах і абураныя калегі прагаласавалі б супраць, і ЦК падтрымаў бы калектыў — не кіраўнікоў. Хачу, каб мяне хавалі з ДЛ. Каму б ён ні належаў.

Засталося колькі старонак у запісе ад 27 лютага, і я, разявака, не ўгледзеўшы, загнаў туды запіс за 11-га мая — сённяшнюю: учарашнюю кансультацыю ў прафесара, член-кора НАН Белаенкі Яўгенія Дзмітрыевіча.

Звярніце ўвагу, дзеці мае, калі будзеце рыхтаваць дзённік да друку! А хочацца, каб ён быў надрукаваны. Во якое — тщеславие! «Роздум на апошнім перагоне» — дзённікі (выбарачныя да 1995 года) былі сустрэты з цікавасцю.

Сёння позна спаў. Паснедаў у 2 гадзіны, сеў у крэсла і зноў заснуў. Слабасць? Думаю, як перад Радаўніцай наведаць магілы Сашы і Машы. На Радуніцу не праедзеш, а ісці два км я не магу. Падарыў машыны Алёшу і Машы і не маю на чым паехаць. У Аляксея сапсавана. Машу свякроў яе звезла некуды на сваю дачу. Вернецца заўтра — не ведае Таццяна.<.>

14 мая 2002 г.

Радуніца ( чаму па-беларуску радаўніца? Адкуль узялася ў?).

Ведаў, што сёння не даеду да магіл Сашы і Машы — не прабіцца, і машыны ў гэты дзень на могілкі не пускаюць. А дайсці не хопіць сіл — ад варот, ды гадоў шэсць назад і да варот не даехалі, пакінулі машыну ажно ў Цнянцы, адтуль ішлі, з Машай яшчэ. Пасля ездзілі напярэдадні Радуніцы. Так зрабілі і ў гэты раз. Паехалі пазаўчора, у нядзелю: я, Таццяна, Маша (унучка), яе бацька Вячаслаў, за рулём Машын муж Дзіма. Пакланіліся святым магілам. Сёння малюся за ўпакой душ маці, бацькі, Сашы, Машы, Галі, Таццяны (сясцёр маіх), Машыных сясцёр Г алі, Клавы, брата яе Мікалая, пляменніка майго Колі і пляменніка Машы, сына Мікалая Мішы... За ўсіх блізкіх, дарагіх людзей. Думаю пра смерць, але без смяротнага страху; пачынаю верыць у бяссмерцце душы, маё бяссмерцце: у працы маёй — у кнігах.

Не хочацца лажыцца ў бальніцу, але трэба, трэба падтрымаць свой арганізм, можа, лягчэй буду хадзіць, гемаглабін павысяць — ён зноў нізкаваты — 104 (норма 130). Сёння зноў доўга спаў — да гадзіны дня. Сла­басць. А ем нармальна, праўда, малавата мяснога, што трэба для гемаглабіну, больш мучнога. <.>

Цяжка пішу — дрыжаць рукі. Почырк — сам не магу прачытаць. Канец творчасці? А хочацца яшчэ тварыць.

19 мая 2002 г.

Настрой асуджанага на смерць. Заўтра, калі будзе месца, кладу ся ў бальніцу. Чамусьці са страхам. Чаму? <...>

На парозе небыцця я пачынаю верыць ва Усявышняга і ў бяссмерцце душы. У газеце «Дуэль», якая мне не падабаецца за антысемітызм, прачытаў вялікі артыкул (на дзве паласы) Мухіна (гал. рэд.) аб бяссмерці душы. Уразіла. Ва ўсялякім разе філасофія хрысціянства, якой дзве тыс. гадоў, неўміручая. Як не разумеў гэтага такі геніяльны мысліцель, як Ленін? Паддаўся троцкім і каменевым. А якую праваслаўную дзяржаву мог збудаваць, спалучыўшы ідэі Хрыста з ідэямі сацыялізму!

Чытаю дзённікі Льва Талстога. У 20—30 ён быў глыбокі філосаф.

Дачытваю Д. Вейса «Возвышенное и земное» аб Моцарце. Якая працаздольнасць! Так не працавалі ні Талстой, ні Бальзак, ні Чэхаў. Спаліў геній свой мозг, парваў струны душы!

Дзённік у бальніцу не бяру: не дай Бог, яшчэ ўкрадуць; на дачы паўсшытка запісаў, бясследна знікла. Ды і сшытак канчаецца — 90 старонак. А чыстага сшытка няма. Буду прасіць у Сяргея. На дзённік дасць, бо ведае цану яму. «Полымя» друкуе дзённікі Дубянецкага. Не асоба. Але дзённікі паўгода чытаюць. Ён па многіх праязджаецца, у тым ліку і па мне, паблажліва: маўляў, не хапала смеласці. У мяне? У «Крыніцах»? У «Снежных зімах»? У «Гандлярцы»? Хто ў той час пісаў смялей?

1 чэрвеня 2002 г.

З 22 мая — у бальніцы, у хірургічным аддзяленні. Лёг з надзеяй падлячыць свой апорна-рухацельный апарат. Прыняў 7 кропельніц, уколаў — ой-ой!, лазерную тэрапію, жмені таблетак — вынікаў пакуль што не адчуваю. Ці будуць? Адна бабуля сказала: «Старасць не лечыцца». Так гэта? Але ж і паміраць не хочацца, а яшчэ страшней прыкаванасць да ложка. Не дай Бог. Але не толькі ногі. А як пішу? Сам не разбіраю. Здаецца, рукі яшчэ не дрыжаць, але ручка як бы не слухаецца маёй рукі і выводзіць не літары — каракулі. Ляжаў да ўчарашняга дня з Івановым Ал. Ів., добрым і цікавым чалавекам. На тры гады маладзейшы. Ваяваў, інвалід. Ён як бы натхняў мяне: яму выразалі прастату, уставілі трубку, мяшэчак для мачы, і ён збіраўся на трамваі ехаць дадому, на трамваі мяркуе прыязджаць на перавязкі. Слабы чалавек, але і магутны. Ал. Ів. — русак, з Удмуртыі, пасля арміі прыжыўся ў нас. Большасць з тых, каго служба ў арміі ці праца занесла ў Беларусь, прыжыліся на нашай зямлі. Добры мы народ!

Учора — новы сусед, Ал. Васілевіч. Заняў месца і на выхадныя — дадому. Многія так робяць. Побач ляжыць Вольга Васільеўна Казлова, з ёй я адводжу душу — гутару пра літаратуру, пра пісьменнікаў, яна дасканала ведае ўсіх. Дзякую ёй за ўвагу, за дабрыню. <.>

Сёння наведаў мяне М. Мятліцкі. Ён прымае «Полымя». Былыя супрацоўнікі наладжваюць сабатаж — за выключэннем Коўтун і Федарэнкі — падалі заявы аб звальненні. Дурні! Думалі <нрзб>. Іншыя выходзяць з рэдкалегіі. Гілевіч і Зуёнак забралі рукапісы. Ах, Вася! Ты з кім? Між іншым ён тут. Я з ім шчыра гутарыў, ён пра «Полымя» і свой дэмарш — ні слова. Таня прыслала Вячаслава з фруктамі і цукеркамі. Навошта? Чалавек пасля начнога дзяжурства. <.>

Аднаму ў палаце спакойна, але нудна. Гляджу тэлевізар, чытаць цяжка — слабыя акуляры ўзяў, рабочыя пашкадаваў — не зламаць бы! Для мяне праблема — схадзіць у паліклініку. Але пакуль ляжу тут, трэба паказацца і акулісту, стаматолагу; гэтыя спец. прыйсці не могуць. Запісаў — ужыў. Можа, і на «Начныя ўспаміны» хапіла б духу. Не, у прысутнасці старонняга пісаць не магу.

9 чэрвеня 2002 г.

З 22-га мая — у бальніцы, лячу свой апорна-рухацельны апарат. Пакуль што без асобых вынікаў. Браў чысты сшытак, зрабіў адзіны запіс ст. на 2. Не пішацца. Браў том дзённікаў Талстога — не разгарнуў. Чытаю газеты, Таццяна прынесла стус «Завтра» і «Дуэли». «Завтра» грубая ў адносінах Пуціна, Праханаў перабірае меру. Прэзідэнта трэба крытыкаваць, але не так груба. «Дуэль» Мухіна — антысеміцкая. Думаю, так адкрыта выяўляць сваю непрыязь да старажытнага народа нельга. <.>

На выхадныя папрасіўся дадому памыцца, там, у бальніцы, душ не для старых, няма на чым прысесці, каб распрануцца. <...> Папрасіў Алёшу прыехаць забраць мяне. Чакаў дзве гадзіны, хваляваўся. У яго забалеў жывот. Прыехаў нарэшце, завёз у цырульню (зарос, што дзікун), дома памог памыцца. Адпусцілі мяне на суткі. Планаваў у 12 вярнуцца назад, звоніць Алёша: «Дзед, давай у 5». Прычына? Футбол. Балельшчык-фанат. Футбол для яго даражэй за ўсё.

У бальніцы ў суседняй палаце памёр чалавек, з якім напярэдадні ў калідоры гутарылі. З’явілася сумная думка: у 82 можа і са мной падобнае здарыцца. А ў мяне неатрыманая прэмія. Клапачуся пра маіх збяднелых дзяцей. І выношваю ідэю: напісаць Лукашэнку пісьмо: у выніку... выдаць грашовую прэмію маім дочкам Ліне, Таццяне, Алесі — па роўнай долі, усе яны носяць маё прозвішча — Шамякіны. А без пісьма не выдадуць. І ці выдадуць праз 6 м-цаў, пры раздзеле маёмасці? Вясёленькія думачкі! Аднак сур’ёзны бацькоўскі клопат.<...>

Государственный секретарь Союзного Государства (такі тытул пад сцягамі Бел., Расіі) П. Барадзін прыслаў пісьмо:

«Уваж. Ив. Петр.! На заседании Высшего Госуд. Совета Союзного государства 12 апреля 2002 года принято решение о присуждении Вам премии Союзного государства в области литературы и искусства».

Віншаванні.

«О церемонии вручения премии сообщим дополнительно. П. Бородин».

Адрес постоянного Комитета Союзного государства: Москва, Старая пл. д. 8/5, тел. [phone].

Няхай і гэта будзе ў дзённіку! З Саюзнай прэміі — Сталінскай — я пачынаў свой доўгі творчы шлях, Саюзнай прэміяй канчаю яго. Няхай жыве Саюз непарушны!!!

13 чэрвеня 2002 года

Сёння выпісаўся з бальніцы. 22 дні праляжаў. Ляжаў мала, але і хадзіў мала. Змяніліся тры суседы. Першы Чуванаў і трэці (?) Міхаіл Васільевіч моцна парваныя. Але трымаліся аптымістычна. Другі, Фамін, з нагой, якую зламаў яшчэ ў маладосці. Будаўнік, майстра. З ім было цікава. З усімі было цікава. Усе ставіліся да Ш. паважліва. Пазнавалі з другіх палат, другіх аддзяленняў. Некаторыя стамлялі размовамі. Прыняў нямала кропельніц, дзесяць сеансаў лазера, уколаў па тры ў дзень — лепш, лягчэй хадзіць не стаў. Учора сустрэў Тац. Ів. Прытыцкую. Яна спалохала: яе везлі на калясцы, ногі зусім не служаць. Не дай Бог. Адно, відаць, патрэбнае зрабіў: запламбіраваў зуб і сёння вырваў карэнні даўно зламаных карэннікаў.

Запісваю прозвішчы, імёны ўрачоў, сясцёр, якія мяне лячылі: Сцебуноў Сяргей Сцяпанавіч, Літвінаў Сяргей Віктаравіч, Сіўко Сяргей Аляксандравіч, маральна падтрымліваў Рубашэнка Віктар Пятровіч, які нядаўна ажаніўся з Валерыяй Навуменка. Па-мойму, добры, чулы чалавек. Дай Бог Валі і яму ладу сямейнага, што будзе радаваць Івана Як.

Г анарар ніхто не плаціць, пра ўручэнне прэміі — маўчанне. Калі будуць тыя грошы? А на дачы процьма рамонтных работ. Дзе ўзяць грошы? «ЛіМ» не заплаціў за снежаньскі, студзеньскі, сакавіцкі нумар. <...>

Я лічыўся знаўцам чалавечай псіхалогіі. Не, не знаю. Не магу зразумець, з-за чаго маскоўскія футбольныя фанаты ўчынілі ў мінулую нядзелю такі дзікі пагром. Звярэюць людзі. Атавізм. У хірургіі трэці м-ц ляжыць выдатны хірург Ярашэвіч А. Ал.: яго ў пад’ездзе яго ж дома ўдарылі жалезным прутам па галаве. Кажуць, выдралі нават залатыя пратэзы. Я з ім многа разоў гутарыў, але пра гэта спытаць не адважыўся. Тэлеперадачы, якія нібыта накіраваны супраць крыміналу, на самой справе прапагандуюць падобны разбой. Асабліва амерыканскія баевікі, у якіх людзей забіваюць што курапатак. Спыніся, чалавецтва! Зрабі рэвізію сваіх каштоўнасцяў! Дайшлі да таго, што займаюцца сексам па Інтэрнеце. Жах! І на такой «культуры» і «навуцы» нажываюць мільярды. Не філосаф я — бытапісальнік. Талстой асуджаў «навінкі» з глыбокімі высновамі. Аднак сорамна раўняць сябе з геніем! Маё шчасце, што я заўсёды рэальна ацэньваў свой талент — не прыніжаў (прыніжалі без мяне) і не ўзвышаў (узвышаў народ, чытачы). Здаецца, у «КП» прачытаў трапнае выслоўе: «Писатель не тот, кто пишет, а тот, кого читают». Мяне чыталі! Але ці будуць чытаць у будучым? Мае равеснікі пяюць дыфірамбы. Маладыя сёстры чыталі хіба тое, што вучылі ў школе. Сумная выснова.

19 чэрвеня 2002 года

Губляю жыццёвую актыўнасць. Пяць дзён не вылазіў на вуліцу. Учора выйшаў. Хаджу цяжэй, чым да лячэння. Трэба паехаць на дачу. Баюся. Чаго? Дзе жыць? Ці ўзлезу ў сваю «галубятню»? Спякотна там. Дзверы, па сло­вах Машы, згнілі. Унізе — прахадны двор. <...> Лазню размарозілі. Печ у лазні развалілася. Печніка Слава знайшоў. Але трэба добры сантэхнік. А без лазні як памыцца? А галоўнае — чым займацца на дачы? Ці здолею пісаць? Не цягне. Стымулы аслабелі. Слава ўжо не трэба. Трэба грошы, а іх не плацяць. Выйшла ў «МЛ» «Сэрца на далоні», «Г андлярка і паэт». Салідны том. А ганарар далі? Званіў Марчуку. «Заплацім». Аптыміст! А сам у падвешаным стане: выдавецтвы аб’ядноўваюцца. «МЛ» і «Юнацтва». А хто будзе дырэктарам? Хочуць ставіць эканаміста.

Вісіць прэмія. Пуцін хоча прысвоіць Бел., зрабіць яе губерніяй РФ-ыі, другой Татарыяй. Учора выступаў Лукашэнка. Адстойваў суверэнітэт. Вельмі правільна сказаў: называць Бел. нахлебніцай Расіі — абраза нашага наро­да. Саюзны сакратар Барадзін, якога амерыканцы арыштоўвалі як злодзея, гне прапуцінскую лінію. Баюся, пагараць наша з Дударавым прэміі. Але што прэміі! Думаць так эгаістычна. Застогнем усе, калі нам газ і нафту пачнуць прадаваць па міжнародных цэнах. О, добрая старэйшая сястра! Куды ты штурхаеш нас? Пакланіцца Захаду, Амерыцы, новым нямецкім рэваншыстам? Калінінград немцы адцяпаюць, да гэтага вядуць. Няхай «мудры» Пуцін укусіць свой локаць. Я асуджаў Праханава за яго ўедлівыя абвінавачванні Пуціна. А цяпер думаю, што Праханаў мае рацыю. Кланяцца Бушу, Шродару, НАТА. Ул. Ул., дзе твой афішыраваны патрыятызм? Зямлю хоча прадаць замежнікам. О, няшчасная Русь! Хто цябе ні прадаваў? Але ты, на шчасце верным сынам сваім, стаіш! І будзеш стаяць! Памажы ж нам, тваім сёстрам і братам — беларусам, мы заўсёды былі верныя табе. Усе! <.>

Абдумаў некалькі сюжэтаў «Начных успамінаў» і некаторыя ўжо забыўся. Буксуе памяць. Гэта палохае — страта памяці, палохае больш, чым нечаканая смерць. Смерці, асабліва раптоўнай, не баюся, але жыць хачу. Дай Божа пражыць гады два-тры. На нагах. Малюся Ісусу: «Госпадзі, памілуй мяне, грэшнага. Пазбаў ад хвароб. Дай здароўя, сілу жыць і працаваць — пісаць пра мой народ — славіць яго працоўны і ратны подзвігі». Малітвы, уласныя, супакойваюць, — лягчэй засынаю. Праўда, карыстаюся снатворным.

23 чэрвеня 2002 года

Тройца. Свята. Людзі, якія вераць у Бога, радуюцца. <.>

Учора споўніўся 61 год з пачатку вайны. Успомніў пад вечар. Дзіўна, што забыўся. Варта было выпіць за брата Паўла, за 27 мільёнаў Іванаў і Паўлаў Марый і Надзей. Колькі іх! Немагчыма ўявіць — 27 млн.! Глядзеў увечары «Судьбу человека» Бандарчука. Вялікі Шолахаў, які ў невялікім апавяданні напісаў лёс чалавека — лёс народа. Вялікі Бандарчук: эмацыянальна паставіў, эмацыянальна, можна сказаць, геніяльна сыграў Сокалава. Я наплакаўся. Заўсёды быў сентыментальным. Цяпер — асабліва. Вайна асабліва хвалюе. Усё хвалюе, што датачыць лёсу блізкіх, лёсу народа. <.>

Баюся, што прэмія мая накрылася. А шкада да болю. Я так спадзяваўся на яе. І ўсе мае блізкія спадзяваліся, бо ўсе — на грані беднасці пры бацьку, дзеду, які сачыніў 20 тамоў раманаў, аповесцяў, п’ес. Крыўдна да болю сардэчнага. З’явілася думка напісаць Лукашэнку: у выніку майго перасялення ў свет, дзе грошай няма, уручыць грашовую прэмію маім дзецям — Ліне, Таццяне, Алесі па роўных частках.

Прыехала маці Сяргея Лілія Сцяпанаўна, і Ванечка вельмі радуецца бабулі. <...> Але, нягледзячы на ўсю яго гарэзлівасць, я вельмі люблю гэтага хлопчыка. Ён найбольшае наша шчасце, у Алесі і Сяргея — найвышэйшае шчасце. Дай Бог табе здароўя, Ванечка! Шкада, што мне засталося мала часу радавацца табой, дарагі ўнучак.

Люблю ўсіх унукаў. За Славяну баліць сэрца з-за яе хваравітасці. А такая разумніца: за ўсе тры курсы універсітэта адны 5. Малайчына. А нагрузка ў БДУ шалёная! Яна абурае мяне. Нельга дзяцей так нагружаць! Падрываем здароўе. Каму гэта трэба, каб будучыя бацькі, маці былі хворыя?! Яны павінны нараджаць здаровае пакаленне!

Аднак дабраўся я да сшытка. Але ж гэта толькі тысячная доля думак пра падзеі сусветныя, дзяржаўныя, сямейныя, мае ўласныя.

30 чэрвеня 2002 года

Нарэшце выбраўся на дачу. Не сядзець жа ўсё лета ў гарадской кватэры. Учора паўдня сабіраў партфель і торбу. Усё запаволена: думкі, рухі. Што ўзяць? У першую чаргу лекі. Іх многа. І ўсё ж галоўнае слабіцельнае — узяў не ўсё. Напісаў пісьмо (дарэмна!) — завяшчанне. Пісьмо Лука­шэнку: калі, крый Божа, скончу нечакана (у маім узросце гэта здараецца) свой жыццёвы шлях, прашу ўручыць прэмію маім дзецям — Ліне, Таццяне, Алесі. І я сапсаваў сабе настрой — зразумеў: зрабіў глупства. Прыехаў з Ал. пад вечар. Сапсавалася надвор’е. Холадна. Няўтульна. У мансардзе ў маім кабінеце сарвала дзверы, вылецела шкло — неахайнасць маладых: адчынілі дзверы і кінулі. Размясціўся ўнізе. Нязвыкла. Спаць няёмка. Не ўзяў пледа (сярэдзіна ж лета!), пад адной летняй коўдрай холадна. Доўга, гадзін да трох, не мог заснуць — сумныя думкі апанавалі. Дача захламле­на. Лазня размарожана. <.>

Усё старое, як і сам гаспадар. Нічога няма на гародзе — ні часначку, ні цыбулькі, ні добрых кветак. А якая гародніна была пры Машы, ды і Вольга трымала гарод, пакуль магла; у 88 ёй не пад сілу. А Маша-ўнучка гэтага рабіць не ўмее, ударылася ў навуку, аспірантка, сачыняе дысертацыю на тэму «Паэтыка замоў». Тэма цікавая, але мне здаецца — не па яе характары, не фалькларыстка яна. Дзень сёння быў без дажджу, але халодны, з халодным ветрам. Пахадзіў трохі. Паглядзеў на палацы. Пазайздросціў, грэшны. Пагутарыў з дзецьмі. Унучка суседа Аксана пахвалілася, што ляціць з бацькамі ў Іспанію. А я не знаю, як дажыць да пенсіі. Жабрак. Крыўдна да слёз. Нават зароблены ганарар не выплачваюць. Зборнік «Прайсці праз зону», дзе мая аповесць «Зона павышанай радыяцыі», выйшаў у кастрычніку мінулага года, — і ні капейкі. Пазаўчора знянацку ўваліліся чацвёра калег: Мікола Мятліцкі, новы рэдактар «Полымя», Віктар Праўдзін, якога Мікола ўзяў намеснікам, Ганад Чарказян, курд, паэт добры і новы дырэктар аб’яднанага (з «Юнацтвам») выдавецтва «Мастацкая літаратура» Уладзіслаў Мачульскі. Нарэшце хтось (Карэнда?) пачаў разумна падбіраць кадры літаратурных выданняў. Мачульскі і Праўдзін былі намеснікамі ў Вольгі Іпатавай і рэзка выступілі супроць яе і пайшлі з СП. Мачульскі не член СП, былы ваенны пракурор. Можа, такі і трэба ў дырэктары? <.>

3 ліпеня 2002 года

Дзень вызвалення. Дзень Рэспублікі. Свята. Учора — урачыстае пасяджэнне. Сёння парад. Гулянні. Канцэрты.

Мне запрашэнняў ужо не шлюць — на ўрачыстасці. І ніхто не пазваніў — не павіншаваў са святам. Ды і я пазваніў толькі сваім — Сяргею,

Ванечку, Алесі. Мне пазваніла Таня, паведаміла, што да мяне едуць госці.

Прыехала пляменніца мая Таня з мужам Валодзем і сы­нам! Колем і Жэнем. Яны з жонкай Марыяй Філатаўнай. жывуць у Лоеве, былі ў Паставах у Люды, другая пляменні-

ца, родная сястра Тані. Люда займаецца камерцыяй: ездзіць у Маскву на аўтобусе, купляе барахла, тут, у Паставах, <нрзб>, прадае, мае навар (Таня кажа, што жывуць непараўнальна багацей, чым яны ў Лоеве). Але ж праца катаржная — такі цяжар цягаць. І па-мойму, абуральная, абсалютна неінтэлігентная, а ў яе ж вышэйшая адукацыя — эканамічная, Гомельскі ДУ, яшчэ я ўладкоўваў праз нябожчыка Барыса Бокуця, светлая яму памяць, выдатны вучоны быў, дабрэйшы чалавек, верны сябра.

Пісьменнікі, відаць, усе на дачах, а на «Лысай гары» адзін тэлефонаўтамат дач на сто. Ды ці <нрзб> час? Там ім учынілі разгром — дач 25 разбілі, вокны, дзверы... Добра, што не спалілі. Хто мог паквапіцца на жабрацкія «хижины». Там дзесятак прыстойных дач, зямлі ж па чатыры соткі. Гэта ў нашым пасёлку выраслі палацы. Хаджу па вуліцы, любуюся некаторымі палацамі і, грэшны, зайздрошчу. Яшчэ ў мінулым годзе не зайздросціў: сядзеў у сваёй «галубятні», пісаў. Цяпер там разбітыя шыбы, баюся крутой і вузкай лесвіцы: стане дрэнна — не спушчуся. А калі «даруй божа», як спусцяць адтуль. Гасцей частаваць не было чым, Маша зрабіла бутэрброды і чай. Але яны не селі — іх чакае на абед сястра Валодзі Таццяна, наша былая нявестка, двайное сваяцтва было. Ах, Саша, Саша! І Маша, Маша! У сённяшнія дні ўспамінаю вас з невыказным смуткам. Неяк прыйшла Таня са сваім сыночкам Міраславам (6 гадоў, нарадзіла ў 46), і я ледзьве не расплакаўся: чаму гэты хлопчык не Сашын. Сашын сын быў бы ўжо сталым мужчынам: 19 гадоў ён пражыў з Таняй, 11 гадоў, як яго няма.

Сумныя думкі ў святочны дзень. <.>

Сёння хаджу цяжэй, чым учора. Душна. А ў доме ў лёгкіх шкарпэтках мёрзнуць ногі. Ногі мёрзлі ўсю зіму. Не грэе кроў. Добра, што галаву яшчэ трохі грэе. Думаю — жыву. <.>

6 ліпеня 2002 года

Не дала мне дача ні ранейшай радасці, ні спакою. Канешне, стар’ё — паўстагоддзя, шмат што пагніло. <...>

Сяргей (зяць) пазваніў, што «ЛіМ» і «Звязда» далі інфармацыі такога зместу: у рамках дагавора паміж Гом. унів. і Добрушскім райвыканкамам бакі дамовіліся ў мэтах папулярызацыі творчасці нар. пісьм. Ш. адкрыць у Карме музей і паставіць бюст пісьменніка. Мяне гэта непрыемна расхвалявала: будуць калегі зубаскаліць — бюст пры жыцці! Хоць усё гэта абсалютна нерэальна. У Добрушы няма раённага гісторыка-краязнаўчага музея. Архітэктар Валянціна Коцікава, зямлячка, гады чатыры прабівае адкрыццё такога музея; я падпісваў пісьмы. Няма памяшкання. І раптам музей Ш.! Глупства! Пабудову хаты ў Глінішчы пад музей Ів. Мележу мы (СП) прабівалі гадоў пяць. <...>

Мікола Мятліцкі мяне супакоіў: ніхто не будзе зубаскаліць, бо гэта намер, які варта падтрымаць іншым раёнам у адносінах да сваіх землякоў.

Учора тэлефанаваў Дудараву : ці не чуў ён што пра прэмію? Гутарыў з жонкай яго Валянцінай, ён паплыў з некім у чоўне па Бярэзіне і Дняпры. Зайздроснае падарожжа! Мы з Андрэем гадоў 20 марылі пра такое падарожжа — па рацэ ці пехатой, але не выбраліся і на машынах. Маша смяялася з нашых «дзіцячых мар» і фантазій: «Нікуды вы не паплывеце, не паедзеце». Дамаседы!

Ёсць сюжэты «Начных успамінаў». Трэба прымусіць сябе пісаць. Чытаю дзённікі Л.Талстога. Як ён прымушаў сябе працаваць! Якія строгія правілы выпрацоўваў. Ха, параўнаў! Яму, афіцэру, было 26-27! Але якія думкі! Я — бытавік, не філосаф. Але ж у мяне была багатая фантазія.

Хаджу па-ранейшаму вельмі цяжка.

11 ліпеня 2002 года

Учора Ліне споўнілася 61. Яшчэ раз нагадала, які я стары: дачцэ — 61, унуку — 35. Прывітаць яе прыехала ўся Таццяніна сям’я. Было шумна.<.>