Адкуль з' яўляюцца яны...

Нудна рыпіць калымага. Яе рассохлыя колы падскокваюць на дарожным каменні, тузаюцца ў выбоінах. Дзед Гардзей цягне павозку за адзіную аглоблю, я ж падпіхваю збоку. Дрэнна, што ў дзеда няма каня. А больш за ўсё мне хочацца спаць. Ну і што, калі дах нашай хаты-зямлянкі павінен хутка абваліцца, а на сценах у палец таўшчынёй мокрая цвіль. Проста трэба больш прапаліць дроў у грубачцы ды накрыцца дзяружкай — во і было б цёпла. I жылі б далей так з дзедам. Тады б цяпер я яшчэ спаў, а дзед наварыў бы размочанага бобу. Ен такі смачны і мяккі.

— Падсабляй, падсабляй, хлопча. Не так ужо і далё­ка засталося. У Яўхіма табе будзе і ўежна, і добра. Дужа цёплая, яшчэ новая ў яго хата і багаты стол. Мне ўжо, дзетка, не перазімаваць. Просяцца косці ў зямлю, спакою хочацца. Яўхім жа выведзе цябе ў людзі. Ен хоць і страшнаваты чалавек, але падбірае сірот, ставіць на ногі і пускае ў свет. Можа, у яго і не адзін ты будзеш, то і добра, усё ж весялей. А за мяне хай не баліць твая душа. Ты ж падсабляў рабіць дамавіну. Як толькі мне няўмоц пагоршае, я туды і лягу. Як-небудзь усцягну накрыўку, а ўжо пасля зімы папросішся ў Яўхіма, прыйдзеш на наш хутар і пахаваеш мяне. Калі яшчэ здолею, то і яміну выкапаю, каб клопатаў менш табе было. Во так, хлопча, усё і зладзіцца.— Дзед Гардзей яшчэ нешта гаворыць, але я не чуў. Вочы засвяціліся слязамі, а сэрца гоцкае так, што, здаецца, выскачыць праз вушы. Ці лёгка яму так гаварыць, а мне слухаць?

Ен адзіны чалавек, які любіць і гадуе мяне. Не, ужо не гадуе, а гадаваў.

Яўхіма я баюся. Hi разу не бачыў, а баюся. Хто б толькі не заходзіў да нас, а калі ўспаміналася імя Яўхіма — гаворка спынялася. Людзі адчувалі сябе чамусьці вінаватымі, адзін ад аднаго хавалі вочы і хутчэй парываліся пайсці з зямлянкі. Але дзед яго паважае і мо таму давярае мяне толькі Яўхіму. Дзед Гардзей нічога дрэннага не хоча ж мне, а тады чаго страшыцца. I я не буду баяцца, я ужо не баюся.

3 горкі каламажка пакацілася шпарчэй. Перацягнулі яе праз грудок напаўзгнілых галін, збочылі на сцежку.

— Вунь і Яўхімава хата. Ты пачакаеш мяне каля варотаў, а я перагавару з гаспадаром. Ен ведае аб нашым прыходзе, то я ўладкую усё хутка.

Яўхімава хата была быццам груган — бліскуча-чорная. Ці то дзёгцем выпацканая, мо нейкім тавотам. Ва ўсялякім разе плечуком да яе не прыхілішся. 3 коміна вырываўся сажны дым, густы і цягучы, як перапаленая смала. Ці не ад яго так брыдка пахла навокал. Дзед Гардзей знік за цяжкімі дзвярыма сенцаў. I адразу ж на ганак ускочыў чарнейшы за восеньскую ноч певень. Уважліва агледзеўся навокал і як вой-абаронца застыў на месцы, шырока растапырыўшы крылы.

«Вось тут цяпер і буду жыць. Не хочацца, як мне не хочацца. А можа, збегчы куды-небудзь. Так далёка, каб не бачыць гэтых непраходных лясоў і балот, ёдкіх туманаў і няўшчукных дажджоў. Дзесьці ж ёсць і другі свет: цяплейшы і святлейшы — лепшы. Дзеду Гардзею ўсё роўна паміраць, ад мяне яму ніякай помачы не трэба. Усё, кідаю калымагу і промільгам, на перарыў дыху ў нябачны лепшы свет уцяку. Пачакаю адну хвілю і ўцяку». Але не паспеў я адпіхнуцца ад каламажкі з нейкім дзедавым начыннем, як адчыніліся дзверы з сянец. На парозе ўзніклі дзед Гардзей і другі, гарбаценькі і ўвесь у валасах, што той мядзведзь, стары, відаць, сам гаспадар Яўхім. Ен стаяў уладна, як цельпушок, нейкае імгненне паядаў мяне халодным позіркам, але вось узняў руку і ленавата хіснуў, падзываючы да сябе.

— Цяпер ён твой і бацька, і матка, заступнік і абаронца,— мне чуліся ў голасе дзеда Гардзея нейкая скруха і жаль.— Слухайся яго і будзеш Уладаром. Я ж правільна кажу, Яўхім? Ну вось! Аддаю яго табе. Вучы. I як гаварылі продкі: косці нашы, а мяса ваша. Забірай каламажку і хлопца, а я пайшоў.

— Сіла ў жылы твае,— буркнуў Яўхім. I дзед Гар­дзей пайшоў, ні разу не азірнуўшыся.

— Імя цяпер тваё Марка! — ляпнуў Яўхім па маім плячы.

Не ведаю як, але ўлавіў я і недаказаныя камлюкаватым гарбуном словы: «... і прыйдзецца жыць табе, як Марку ў пекле...» Далей жа ў вушах загучала песня ды такая жаллівая і самотная, што аж выціснула сэрца, як анучку, працяла кожны пазванок спіны... «Доля ж твая горкая, гарчэй палыну... Гарчэй тваёй долечкі ў свеце няма...» Так магла спяваць толькі маці, мая матуля, якую я не памятаў, а мо і не бачыў. Але ж зараз яна спявала песню мне, спявала крадком, аднаму-адзінюсенькаму на вуха.

— Чаго калом стаў, ідзі ў хату! — Яўхім піхнуў ў плечы, і я выцяўся скроняй аб вушак дзвярэй.

«Хай цябе, гарбун кляны, на Здзьвігі гадаўкі і цмокі аплятуць»,— сам сабе вылаяўся я і зайшоў у прапахлыя кісляцінай сцены сянец. Яны былі вялізныя, не хапала вачэй, каб ахапіць усе закуткі, па якіх хаваўся абрыўкамі змрок. Паўсюль віднеліся ўбітыя ў сцяну драўляныя клямкі-вешальні, на якіх мясціліся невядомыя мне рэчы. Але адзін пучок я добра разгледзеў, гэта былі высушаныя і звязаныя за лапкі земляныя і вадзяныя жабы, побач вісела ці не каціная шкурка з бязвокім чэрапам.

— Хопіць выпячваць зенкі, яшчэ нагледзішся,— прыкрыкнуў гарбун,— заходзь у хату, там мы з табою пагаворым і абмазгуем тое-сёе.

Я не верыў сваім вачам — жылы пакой хаты быў яшчэ болыпы за сенцы. Падлога з чырванаватым адлівам гарачая, як чэрань грубачкі, на якой так добра грэлася ў дзеда Гардзея. Паўз глухую сцяну стаяла з тузін вялізных бліскучых місак, цэбраў на пяць кожная. 3 некаторых ішла пара, ружовая, шэрая, крывавая, з адценнем зеляніны. На вокнах, а іх усяго два — тоўстае палатно з плямамі і пацёкамі. Шэсць пугачоў з гарачымі вачыма сядзела на покуце, пад самай столлю. Пры нашым з’яўленні птушкі заварушыліся, залопалі крыламі. Падалося, што зараз яны накінуцца на мяне, як раз’юшаныя ваўкалакі.

— Сціхніце, погані,— буркнуў Яўхім.— А ты сядай на лаўку, за стол. Памяркуем, як жыць мусім і чаму вучыцца пачнем. Гардзей гаварыў, што хлопец ты не дурны. Гэта ўжо не так і мала. Цяпер скажы, ці ўмееш лічыць і хоць зболыпага чытаць?

— He-а, ня ўмею...

— За тыдзень навучышся, Варка падсобіць. Гэй, лярва, дзе ты там?! Выходзь на святло, да маіх вачэй! — гукнуў, здавалася, у пустую хату Яўхім-гарбун.

3 нейкага закутка выпаўзла дзяўчынка, мая пагодка з перапэцканым тварам і рукамі. Пудліва зірнуўшы на Яўхіма, яна ўгледзелася ў мяне.

Праз неверагодны лабірынт памяці, усплёскі нейка­га, а мо і нейчага мінулага я ўспомніў, што дзесьці ўжо бачыў яе. А мо і няпраўда. Хваравітае трызненне мазгоў, стомленасць. Але, няўжо гэта думкі мае? Адкуль яны плывуць, як прабіраюцца ў маю нішчымную і нікчэмную істоту? Фу!

— Варка, навучыш гэтага бейбуса хоць трохі чытаць і добра лічыць. Праз тыдзень праверу. Кніжкі ж, ты ведаеш, дзе ляжаць. 3 верхняй шуфляды не бяры, вучы па новых.

— Так, Уладар,— пісканула дзяўчынка і незаўважна знікла.

— Учора вечарам прывёў яе адзін з пасланнікаў, а, бачыш, як абвыклася,— Яўхім ад задавальнення пстрыкнуў пальцамі.— I ты во так хутчэй абжывайся. А зараз ты абавязаны памыцца ў кожнай з міс, што паўз сцяну стаяць. Распранайся і залазь у першую. Апратку выкінь у кут, дам другую, нязменную, на ўсё жыццё.

— Яна будзе тваім целам. Не бойся, цяпер ты тут свой, часціна ўся, што перад вачамі і чаго пакуль не бачыш.

— Пайшлі да міс спазнання.— Яўхім падняўся сам і падштурхнуў мяне.

— О, Уладар над уладарамі зямнымі і падземнымі, над людзьмі і нячыстымі сіламі, над цемрай і ноччу, над згубай і згубіцелямі, над сілай моцнай, нячыстай! Я клічу цябе быць сведкам і галавой прыёму ў нашае кодла яшчэ аднаго пасланца, хто пранясе тваю моц да апошняга ўздыху. Праз рукі якога будзеш правіць ты, Уладар! Дай згоду! Запалі агонь Нячыстай сілы! — Гарбун пляснуў тры разы ў ладкі, крутнуўся на месцы і з усёй моцы прытупнуў нагою.

Я чакаў, што зараз адбудзецца нешта страшнае, пагражальнае, але ў хаце нічагусенькі не змянілася. Толькі працяжна рыпнулі масніцы на покуце.

— Ыгы,— буркнуў Яўхім сабе пад нос,— знацца, рана цябе прымаць... рана. Нехта перашкоду чыніць, адгароджвае душу тваю ад Бацькоўскай рукі. Пакуль што я не ведаю, хто гэты вораг. Пакуль што... Але праз хвіліну ён выплыве. Зараз з’явіцца над місамі-катламі. Заплюшчы вочы і стой перад а мною,— Гарбун паклаў рукі на мае плечы, кашлянуў і высокім басам закрычаў на ўсю хату: — Нядзеля з панядзелкам, аўторак з серадою, чацвер з пятніцаю, а субота ад на, як гэта дзіцё малада. Ночка цёмная, зоры згаслыя, вятры буйныя адначасныя, дзе б ні быў вораг хрышчаны, хай ён вы­плыве над катламі, стане яваю перад намі. Ды не сам я бачу, і не сам прашу, нясуць чэрці нам усю яго душу. Першы бачыць, другі чуе, трэці скажа!

На нейкую хвілінку ўсталявалася цішыня.

Глядзі! — Яўхім Гарбун з усяе сілы страсянуў мяне.

Над місамі-катламі з рознакаляровай парай вымалявалася схуднелая постаць жанчыны. Лахманы яе апраткі шкуматаліся ветрам, бялюткія босыя ногі стаялі ў лужыне бруднай вады. Яна да некага цягнула трапяткія рукі, усім целам парывалася ўперад, толькі ж нешта ці нехта нябачны не пускаў яе, трымаў на месцы. Я бачыў, як з вачэй у жанчыны каціліся буйныя слёзы, яны бобам сыпаліся ў лужыну.

— Хто яна?

— Я не ведаю.

— Хто яна? — Яўхім гадзюкай шыпеў над самым маім вухам.

— Не ведаю, не ведаю, я не ведаю...

— Кляты выблядак,— з непрыхаванай радасцю і цеплынёй прашаптаў Гарбун.— То добра, што не ведаеш. Лягчэй спасцігнеш таямніцы, якія не кожнаму дадзена спазнаць... А яна, яна здабыча крумкачоў. Чэрві і тыя не захочуць жэрці гэта выпетранае цела. Ты, Марк, ад граху з’явіўся на свет, без кахання. Якая брыдота — каханне. Выдумка слабых, нікчэмных жабракоў і калек. Тым, хто моцны целам і духам — не трэба казка пра каханне. Яны бяруць усё сваімі рукамі. Усё, што ім лягло на вока. Гэтыя словы і для цябе закон! Згінь, насланнё! — Яўхім правёў далонню перад маімі вачыма, як быццам зняў павуціну, і знікла постаць жанчыны над катламі.

Але адразу ж я пачуў знаёмы голас, той голас, які чуўся мне на Яўхімавым парозе.

«Дзіцятка маё ты любае, сыночак ты мой аднакрэўны... Куды ж ад мяне ўбіраешся? Ды адкуль цяпер мне цябе выглядаці, выклікаці? Ці з дарогі далёкай, ці з сасонкі высокай? Не забудзь мяне, дзетанька, не забудзь мяне, яснае...»

— Хопіць гультаіць. Усяму свой час,— Яўхім сядзеў ужо на лаве за сталом.— Пойдзеш зараз з Варкай на старыя могілкі. Яна ведае куды. Там знойдзеце разрытыя яміны, назбіраеце па рэшату касцей... адным сло­вам, усяго, што патрапіць пад рукі. Гэта і прынясеце дамоў. Да поўначы паспееце. Во і будзе твой першы крок да ўлады і сілы. Памятай: ты — перанароджаны, новы. У цябе няма мінулага, а ёсць толькі будучыня! Варка, гатовая ты ўжо ці не? Рэшаты вазьмі пад загнетам. I пачопкі тамака ляжаць. Забірай хлопца і цягніцеся. Я ж пакуль пачарую адзін. Вашыя вочы яшчэ не прыдатныя, маладыя для вартай справы. Ідзіце, ідзіце, а то набліжаецца гадзіна смутку, не ўпусціць бы яе.

Яўхім выпіхнуў мяне з Варкай на ганак. Вячэрняе сутонне гусцела. Елкі рыпелі старымі камлямі, гойдалі вершалінамі пад напорлівымі парывамі ветру. Было зябка. Сэрца аж сціскалася ад холаду. Вынашаная сярмяжка не грэла цела. Неяк у адну хвіліну адубелі рукі, пальцы з кулакоў не было моцы расшчапіць. Варка адчувала сябе не лепей. Схуднелы, па-лісінаму выцягнуты яе тварык пасінеў. Як ні ўглядайся, не ўбачыш у ім ніводнай крывінкі, адзнакі жывіцы. Закінутыя за плечы рэшаты рабілі нас падобнымі да гарбуноў.

Адно радавала, што хоць ногі ў нядрэнным абутку. Гумавыя бахілы, абвязаныя вяроўкамі, крыху грэлі. Але вось мінулі палядак, зайшлі ў хвойнае густалессе, вецер ужо не так даставаў, крыху пахарашэла. Зацяплілася і ўсярэдзіне.

— Ці далёка гэтыя могілкі, Варка? — спытаў я гэта знарок, каб хоць з нечага пачаць гаворку.

— Нядужа. Пройдзем Ласіны ручай, мінем Багуннікава балота, а за Асіннікавай грывай і могілкі. Мяне ўчора вадзіў туды Яўхім. Цэлы кош мы назбіралі там усяго. Ты не страшся. Наш гаспадар, ну Яўхім, закляцце на нас наклаў, то ўжо ніякая сіла ні да цябе, ні да мяне не падступіцца. Ды і могілкі там не свянцоныя. Грэшныя яны. Там хавалі самагубцаў ды тапельцаў. А яны, каб ты ведаў, усе пад уладай Яўхіма.

Слухай, Варка, а навошта Гарбуну рэшткі нябожчыкаў, усе іх косткі, рэбры, чарапы?

— Ты пра якога Гарбуна?

— Ды я так заву Яўхіма.

— A-а. Ен з іх зварыць нейкае зелле. Варыць у тых трынаццаці катлах, якія каля сцен у хаце. А пасля, як сам Яўхім гаворыць, гатуе з зелля сулу.

— Навошта гэта яму?

— Я пакуль не ведаю. Мабыць, патрэбна. Ен нічога так проста не робіць. Але наш Яўхім добры. Так нехта гаварыў. Толькі не помню хто...

— А адкуль ты прыйшла да Гарбуна? Хто цябе аддаў яму?

— Не ведаю. Нічога не ведаю. Днямі прачнулася ў Яўхімавай хаце,— Варка крышку сцішыла хаду. На імгненне прыпыніўся і я.— Думаю, што раней мяне не было. Я ж нічагусенькі не памятаю. Хачу ўспомніць хоць бы бацьку ці маці, а не магу. Мо іх у мяне і не было... — Варка спынілася каля бліжэйшага дрэва і абаперлася на яго плечуком.— Праўда, іншым разам да мяне далятаюць нейкія і нечыя галасы, але пазнаць і разабраць іх не магу. Яны пераблытаныя, як суконныя ніткі. I так тлумна ад чужых галасоў, хоць вушы пянькою затыкай. Вось так са мной бывае, Марк... А ўвогуле, відаць, што я ніколі-ніколечкі да пазаўчарашняга дня не жыла.

— Табе лягчэй. У мяне ж быў... не-не, ёсць дзядуля. Зараз ён нямоглы, дужа стары. I каб я не згубіўся адзін, каб па людзях не пайшоў, дзядуля і аддаў мяне Яўхіму на вучэнне. Толькі ж і я памятаю свайго дзядулю нейкім адным днём. Ды яшчэ перад вачыма засталася доўгая дарога, якой мы ішлі да Яўхімавага котлішча.

— Во-во, і ты такі ж, як я. Нейкія няправільныя мы, нялюдскія. Хоць чаму нялюдскія? Яўхім не каго ж небудзь выбраў, а нас. Не і не. Усё гэта пустое. Чым больш думаеш, тым большы верад у галаве. Пайшлі, а то запознімся. Яшчэ не на адзін мах у нас шляху.

Сцежка ўжо ледзь праглядвалася паміж дрэў. Схопленыя худзенькім лядком лужыны, дзе-нідзе зусім вы-мерзлыя, гулка трашчалі пад нагамі. Паветра наскрозь праціналася пругкімі прутамі-жылкамі марозу. 3 кож­ным крокам я мацней і мацней адчуваў востры пах серы. Ен наплываў аднекуль спераду, перабіваў хваёвую стыласць і глыбока асядаў у маіх грудзях.

— Нешта брыдка пахне, ты не адчуваеш. Варка? — здушана папытаўся я ў дзяўчыны.— Забівае дыхавіду смурод.

— Не пужайся. Зараз міне гэта. I я, калі першы раз ішла да ямін, то галава кружылася ад паху. А цяпер во і нічога. Ледзь-ледзь адчуваю. Ты ўдыхай ротам, тады не так забівае ён грудзі. Ну як, паспрабаваў?

— Ыгы.

— Цяпер засталося ісці нядоўга. На нейкі мірг вока.

Варка змоўкла. Цішыня. Глыбокая і бяздонная цішыня. Не чуваць і нашых крокаў па ўмёрзлай зямлі. Зоркі, якія выплылі на небе, з-за вэлюму аблокаў падаюцца падслепаватымі. Як ні дзіўна, але ўжо не адчуваецца той халадэчы, якая напачатку працінала цела, дабіралася да кожнай жылкі і пажылкі.

— Во і мінулі Асіннікаву грыву. Зараз добра глядзі пад ногі. Тут шмат накідана жалезных рагацін-прапорак. Яўхім гаварыў, што людзі з навакольных вёсак так абараняюць жытло ад беспрытульных душ самагубцаў. Смешныя людзі, праўда, душы ж бесцялесныя, а яны прапорак панаставілі.

Толькі Варка дагаварыла, як аднекуль збоку, па правую ад нас руку, нясмела завыў воўк. А з-пад ног, у тое ж імгненне, юлой узнялося ў паветра адубелае лісце, яно праржавелай бляхай грымнулася аб сухастоіну і цяжкавата абрынулася на дол.

У мяне ад страху, як авечы хвост, затрапятала сэрца, ссутуліліся плечы, і я спыніўся. Варка азірнулася:

— Не бойся. Гэта нас пужаюць душы самагубцаў. Дужа любяць яны тое, што засталося ад іхніх целаў, не хочуць расстання са сваімі косткамі, берагуць іх, як

крумкачы адкладзеныя ў гняздо яйкі. Я зараз сыпану попелам ад крыжа, і супакояцца яны, стануць цішэйшыя за кураня ў гаршку з капустай.

Варка выцягнула з кішэні ў адзежках худы кулачок і з размаху, як насеннае зерне, сыпанула на дарогу.

— Цяпер будзе зусім ціха. Пахаваюцца яны да наступнай ночы.

Мы прайшлі яшчэ з сотню метраў. Навокал ніводнага сполаху. Дзіўна, але падалося мне, што вось зараз іду не я. Ну, не я. I ўсё гэта нейкі далёкі, глухі і забыты сон. У які не можа ўварвацца ніякі гук. I я знаходжуся ў сне, з якога хачу вырвацца, толькі ж сон мяне не адпускае. Ен усмактаў мяне ў сваё ўладанне, як ненажэрная дрыгва.

— Ты што, спіш ідучы? — нарэшце далятае да вушэй Варчын голас.— Тры разы аклікнула, а ты як нямко.

— Ды задумаўся.

— Няма калі думаць. Вось за гэтай палоскай сасонніку пачынаюцца яліны. Перакідвай на грудзі рэшата. Глядзі, як раблю гэта я.

Варка спрытным рухам шмарганула пачопку, і рэшата імгненна перасунулася з-за спіны.

— Ай, нічога ў цябе не атрымліваецца. Ды не так. Давай я дапамагу. Ты, Марк, як уломак. Яўхім дужа не любіць маруднасці. Прыйдзецца табе вучыцца ўсяму.

Неглыбокім, як я пазней зразумеў, ямінам ноч нада­вала абрысы прорвы. Густа раскіданыя адна каля адной, яны стваралі абрысы фантастычнага малюнка, які нагадваў незямную пачвару. Так, я бачыў гэты малюнак не сваім зрокам, і нават не ўнутраным, а нейкім знешнім, не належачым мне, але які працінаў мяне. Даваў магчымасць, як птушцы з вышыні палёту, накрыць вачыма могілкі няшчасных самагубцаў.

— Давай руку, я першая спушчуся ў яміну. Затым спаўзеш і ты.Косткі былі халодныя. як лёд. Варка паклала ў сваё рэшата чэрап, назбірала рассыпаных рэбраў. I я, пераадольваючы гідлівасць, укінуў у рэшата некалькі прадаўгаватых костак. Тут, у яміне, зямля надзіва была мяккая і пульхная. Пясок так і прасыпаўся праз пальцы.

***

Ганна подбегам шыбавала па дарозе. Збоку здавалася, што яна пераломіцца ад натугі. Ноч ціснула на плечы жанчыны, гнала яе так, што не патрэбен быў і бізун.

— А божачкі мае, а думалася ж, што светлым дзяньком дайду да Яўхіма. Дык во не, ноч заспела, спаўзла, як чума нябачная. Але не вернешся ўжо ж. Нямнога за­сталося, зусім нямнога. А калі на тое, дык чаго баяцца? Тут ніякага чалавека не стрэнеш. Адны кажаны ўлетку сноўдаюць, цяперака ж усё ўледзянела, усё марозам схоплена.— Жанчына гаманіла сама сабе, не прыцішваючы хады, раз-пораз асцярожна перакладваючы з рукі ў руку ладны вузельчык.

— Упарылася, ой, упарылася. Можа, стаць ды перадыхнуць... Не. Яшчэ захварэю. За плечы хапане сцюдзёным ветрам, во і зляжаш. А мне гэтага ніяк нельга. Лёнік тады зусім і ад мяне, і ад дзяцей адрачэцца. Яму толькі дай зачэпку. Гэта ж трэба так стацца: выракся дзяцей і мяне, чужаніцамі сталі, горш, чым ворагі заклятыя. А ўсё праз Ермачышыну Таццяну. Каб яна, гадаўка, за вячэрай папярхнулася. Няхай страва колам у яе ў горле застране. I чым яна Лёніка прыгаварыла ды прычаравала. Можа, кабыла гэта ласістая, нашэптанага зелля падзупырыла. Таму ён, дурань, так і вар’яцее. Адзін уратунак — Яўхім. Толькі ён зможа яшчэ ў нечым падсабіць. Сіла ў яго вялікая, хоць і перагаворваюцца, што нячыстая. А мне ўжо без розніцы, абы ў сям і зноўку ўсё ладам ды мірам пайшло. Не так балюча за сябе, як за дзяцей. Віны іхняй ні на макавае зернейка нямашака ў тым, што скруціўся, звярцеўся бацька з Ермаковай поганню. I Наталля, і Антон як ваўчаняты сталі. Усе вечары па кутках сядзяць, баяцца вочы ад падлогі ўзняць, толькі б не сустрэцца позіркамі з бацькам. Вось як яно здараецца. Нечакана, негадана, а зваліцца бяда-гора на сям’ю і клуміся, ратуйся, шукай выйсця на ўсіх чатырох баках. А ці знойдзеш? Хто яго ведае.

Гэта ж трэба дадумацца, каб са стрэльбай на мяне кінуцца. У грудзі наставіць і гідліва глядзець, як трапечацца маё цела ад жаху. Людцы мае добрыя, што толькі не перадумала ды не перажыла я за тыя хвіліны, можна сказаць, пад касою Смерці-смертухны. Добра, што хоць дзеці на прыпечку спалі, не бачылі бацькавай звярынасці.

А ўсё ж падвучае ды пад’юджвае Лёніка Ермачыха. Не магу выгаворваць паганае імя Таццяна. Ніколі ў жыцці не змагу я больш палюбіць гэтае слова. У ім адно толькі гора для мяне.

Дзякуй добрым людзям, што падказалі схадзіць да Яўхіма. Як і што б там ні было, а дам згоду на ўсё, каб толькі паправіць сям’ю, каб вярнуць былое.

Ганна ішла гэтай дарогаю першы раз. Але ёй здавалася, што ўсё наўкола ведае яна даўным-даўно, ад самага нараджэння. Так даходліва і яскрава, з наймалейшымі падрабязнасцямі апісала і расказала пра дарогу да Яўхіма старая Макрыда. Некалі ў маладосці была яна ведзьмаковай палюбоўніцаю. Так гаварылі людзі. Толькі праўда гэта ці не — хто ведае. Проста так не спытаеш, ад сораму згарыш за бяздумныя словы. Ды і гэтая цікаўнасць можа пайсці не на карысць. Не даведаешся адразу, што ў галаве ў той Макрыды ці Яўхіма. Макры­да зараз ужо адышла ад нячыстых спраў. Затое вось да Яўхіма дарогу ўказала. «Нічога не бойся,— шамкала бяззубая старая,— раскажы Яўхіму ўсю праўду, нічогане ўтойвай. I самае галоўнае — згаджайся з кожным яго словам. Запомні яшчэ адно: вазьмі адбітак Таццянінага следу на зямлі. Крадком як-небудзь прыгледзь і асцярожна здымі разам з зямлёю, толькі не паблытай — абавязкова з левай нагі. Добра гэта робіцца рыдлёўкай. Прынясі след мне, а я ўжо яго ўмацую, каб не рассыпаўся. Думаю — Яўхім абавязкова запатрабуе ў цябе след разлучніцы. Зрабі ўсё, што я сказала, далей ад людскіх вачэй, без сведкаў. Так яно будзе лепш. I ніякіх плётак не ўзнікне. Ды і пазбавіш сябе ад клопату лішні раз ісці ў глушэчу да Яўхіма. Наконт платы дамовіцеся самі, але на ўсялякі выпадак прыхапі што-небудзь з золата, ну пярсцёнак там які ці залатую капейчыну. Падкі Яўхім да гэтай жоўтай заразы».

Ганна ўжо які раз за дарогу асцярожна перакладвала з рукі ў руку вузельчык. У ім яна несла акрамя Таццянінага следу, залатога пярсцёнка яшчэ двухлітровы гладыш з мёдам, фунты тры масла, ладны кавалак сала і трубку выбеленага палатна — усё на пачастунак ведзьмаку. Мо з-за гэтага ён лепш прыме Ганну, хутчэй і з большим жаданнем дапаможа.

«Ніколі не думала я, што наляціць бяда-няшчасце на нашу хату, што прыйдзецца мне душой пакрывіць і бегчы цёмным лесам да страшнага чалавека, прасіць у яго помачы. Думай не думай, але калі гарыць сям’я, калі пакутуе не толькі свая душа, але і душы дзяцей крэўных, то пажар хоць чымсьці, а тушыць трэба. Слёзы не ідуць у помач. Колькі іх выліта не толькі чорнай ноччу, а і днём. Ды ўсё дарэмна. Яны не раўнуючы як масла для агню. Божа мой, святы і найвышэйшы, чым я цябе ўгнявіла? За якія грахі абрынуў на мяне і маіх дзяцей цяжар нелюбові? Чаму счужэлі мы нашаму кармільцу? Малілася я табе, Госпадзі, дзённа і ношна. На каленцах прасіла пасобіць, пашкадаваць нас, аж не — глухі ты да маіх слоў. Грэшная я, Госпадзі, каму гэта ведаць, як не табе. Мо з-за гэтага ты і не чуеш словы мальбы маёй...

Засталося адно спадзяванне — Яўхім. Дасць, можа, ён прываротнага зелля, ці нашэпча вадзіцы, ці ветрам прымуся прыгарнуць назад мужыка майго. I забудзе ён клятую разлучніцу Таццяну. Я ўжо для гэтага нічагусенькі не пашкадую. Усё аддам, і нацельнае разам — толькі б дабіцца суладдзя».

У галаве ў Ганны ўсё неяк блыталася: думка перабівала думку, усплывалі малюнкі шчаслівага мінулага, але ў іх імгненна ўрываліся лаянкі і кулакі Лёніка.

«Во жытка дык жытка. I звар’яцець так можна. Што са мною робіцца? Хутчэй бы ўжо дайсці. Будзе хоць нешта пэўнае, хоць сякая-такая вядомасць.

Ага, вунь і хата, здаецца, праблісквае на палядку. Дарожка прамёханька да яе выскоквае. Тут Яўхімава логава. Хто ж яшчэ ўшчэміцца ў такую глушэчу, убаку ад ўсяго людскага: ад іх вушэй і вачэй. Чаго ж так сэрца тахкае ў грудзях? Я ж ужо сказала сама сабе: не страшуся Яўхіма. Гэта, відаць, ад дарогі і перасільнай хады».

Жанчына не помніла, як увайшла ў загароджу, як адчыніла весніцы і прайшла ў сенцы. Толькі калі расчыніліся Ганне насустрач дзверы з хаты, яна ачомкалася.

— Заходзь, заходзь, чаго спынілася за парогам? — Яўхім сядзеў за сталом і пераціраў пальцамі нейкія травы. Палахлівы паўзмрок цьмяна асвятляў аблічча ста рога. Ен здаўся Ганне ўчарнелым каршуном, які гатовы вось-вось узляцець і закрыць раскінутымі крыламі ўвесь прасцяг над галавой.

— Уваходзь жа ты, жанчына! Ці ногі да дошак прымёрзлі? Калі дарогу такую адолела, то зрабі і апошніх некалькі крокаў.

Ганна ўвайшла ў хату.

— Добранькі вам вечар, гаспадар. Няхай здароўя будзе поўныя грудзі...

— Ды ўжо ж будзе. Куды яно дзенецца. Кладзі свой клунак на ўслон і прысаджвайся. Ногі, нябось, гудуць, як сасонкі ад ветру. Гавары без сораму і ўхілаў, за чым прыйшла. Хоць, папраўдзе, як толькі глянуў у вочы — усё зразумеў і даведаўся. Значыцца, хочаш мужыка дадому і падолу вярнуць. Прыліп да другой, маладзейшай дзеўкі, здаецца.

— Так, дзядзечка Яўхім. Праўду, чыстую праўду кажаце. Як у ваду глядзіце. Раней усё было дужа добра. Жылі і сабе, і другім на радасць. Але ж знюхаўся мой Лёнік з Таццянай, дзеўкай з нашага селішча.— Голас у Ганны задрыжэў, як ацяжэлая восеньская павуціна пад скразняком. Ей так хацелася выплеснуць гнятлівы боль з душы гэтаму ўсемагутнаму чалавеку. На вачах нагортваліся слёзы, якія жанчына праз сілу стрымлівала. Толькі ж невядомы ёй раней унутраны голас нашэптваў: «Асцярожней, бабачка, пацярпі, не разгортвай душу і сэрца адразу. Бо, можа, прыйдзецца затым і пашкадаваць...»

I Ганна патроху супакойвалася. Язык як быццам нехта прытрымліваў, калі хацелася ёй сказаць пра самае патаемнае: што гатовая яна на ўсё, абы вярнуць Лёніка, толькі б стаў ён ранейшым, такім жа блізкім і дарагім.

— Ты гавары, я слухаю,— крэкнуў Яўхім.

— Раней жа, дзядзечка, мы жыць адно без аднаго не маглі. I ён, і я з паўслова ведалі, што хочацца нам, аб чым думаецца і марыцца. А цяпер жа ваўкі ваўкамі. Глядзіць ён на мяне, як на зямную жабу ці на балотную вужаку. Хай бы толькі на мяне, але і ад дзяцей адцураўся, чужынцамі яны сталі для яго... Цяпер жа ў салодкім сне ўспамінаю ранейшыя гады. Шчасце ж было ў нас неабдымнае, ён без мяне не мог і дня прадыхаць, а ўжо ж я і гадзіначкі не магла асіліць, каб хоць слоўцам не перакінуцца. Толькі адным днём на сенажаці прычаравала Лёніка клятая Ермачышына блудніца, паганка растаптаная. Яшчэ ноччу адчула, што нешта здарыцца, адбудзецца непапраўнае. Такі сон сасніўся, што ўсё маё цела да апошняй жылкі ператузаў, перакруціў...

— Ну-ну, раскажы-ка яго,— бліснуў вачыма Гарбун.