Планета малпаў (на белорусском языке)

Нарэшце здабычу рассартавалi: усе трупы былi акуратна пакладзены ў тры рады, мужчыны i жанчыны ўперамешку. У небе, залiваючы гэтыю варварскую сцэну нясцерпным святлом, палала Бетэльгейзе. У жаху я адвёў вочы i ўбачыў новую дзейную асобу - малпу с трыножнiкам i замацаванай на iм доўгай чорнай скрынкаю. Гэта быў шымпанзэ. Я хутка пазнаў у iм фатографа, якi збiраецца зняць пышную карцiну багатых вынiкаў слаўнага палявання. Фатаграфаванне заняло больш за чвэрць гадзiны. Спачатку гарылы фатаграфавалiся паасобку ў сама рэспектабельных, як яны, мусiць, лiчылi, паставах - некаторыя з выглядам пераможцаў ставiлi нагу на ахвяру палявання, - потым усiм гуртам, абняўшыся за плечы. Пасля гэтага настала чарга самак, i яны таксама доўга выбiралi сабе вытанчаныя, як на iх разуменне, паставы на фоне скрываўленых целаў, гэтак папраўляючы капелюшы з пасмамi прыколатых валасоў, каб тыя вiднелiся выразна.

Жудаснасць гэтага вiдовiшча нашмат перавышала сiлы чалавечага разумення. Нейкi час я стрымлiваўся, хоць кроў так i закiпала ў маiх жылах, але калi адна самка ўселася на труп, каб зняцца больш эфектна за сваiх каляжанак, калi я пазнаў рысы забiтага, якi ляжаў побач з iншымi ахвярамi, юначыя, амаль дзiцячыя рысы майго няшчаснага кампаньёна Артура Левэна, нервы мае здалi, i мае пачуццi зноў вылiлiся ў форму, такую ж недарэчную, як i гэтая жахлiвая сцэна: мяне ахапiла раптам нястрыманая весялосць, i я зарагатаў.

Я i не падумаў пра сваiх суседзяў па клетцы. Я ўвогуле не мог ужо думаць. Але панiка, якая адразу ж узнялася сярод людзей, напомнiла, што мне яны, вiдаць, яшчэ больш небяспечныя, чым нават малпы. Рукi сарорцаў пагрозлiва пацягнулiся да мяне з усiх бакоў. Убачыўшы небяспеку, я пастараўся заглушыць смех, схаваўшы твар у далонi. Мяне, мажлiва, усё роўна задушылi б цi парвалi на кавалкi, калi б некалькi малпаў, якiя пачулi гвалт, не аднавiлi парадак уколамi дзiдаў. Неўзабаве ўвагу ўсiх забрала новая падзея. У шынку зазвiнеў звон, запрашаючы на сняданак. Гарылы, весела перагаворваючыся, рушылi невялiкiмi гуртамi ў дом, а фатограф, зняўшы некалькi разоў людзей у клетках, пачаў складваць свой апарат.

Аднак i мы, людзi, таксама не былi забытыя. Я не ведаў, якi лёс падрыхтавалi нам малпы, але яны вырашылi паклапацiцца пра нас. Перш чым знiкнуць у дзвярах шынка, адзiн пан аддаў нейкi загад другому самцу-гарыле, якi, вiдаць, быў начальнiкам атрада егераў. Той вярнуўся да клетак, паклiкаў сваiх падначаленых, i неўзабаве слугi прынеслi нам карыты з ежаю - на выгляд нешта накшталт густой полiўкi - i ваду ў вёдрах. Я не адчуваў голаду, але вырашыў есцi разам з усiмi, каб захаваць сiлу. Наблiзiўшыся да карыта, вакол якога ўжо сядзелi на кукiшках многiя палонныя, я нясмела працягнуў руку. Яны злосна паглядзелi на мяне, але, паколькi полiўкi хапала на ўсiх, адштурхоўваць не сталi. Я даволi ахвотна з'еў некалькi жменяў досыць смачнай рэдкай кашы з нейкiх круп.

Да таго ж, мы атрымалi дзякуючы дабрынi нашых вартаўнiкоў яшчэ i сёе-тое на дэсерт. Гэтыя загоншчыкi, якiя нядаўна наводзiлi на нас жах, пасля палявання ставiлiся да нас, можна сказаць, зычлiва, калi толькi мы паводзiлi сябе пакорлiва. Яны прагульвалiся перад клеткамi i кiдалi нам час ад часу розныя плады, забаўляючыся звалкаю, якая стваралася пасля кожнае iх падачкi. Тут я ўбачыў сцэнку, якая прымусiла мяне задумацца. Маленькая дзяўчынка злавiла на ляту плод, сусед кiнуўся да яе, каб адабраць яго, але тут за дзiця заступiлася малпа. Яна прасунула дзiду скрозь краты, груба адштурхнула мужчыну, а потым уклала другi плод у руку дзяўчынцы. Я зразумеў, што гэтым iстотам бывае ўласцiвае i пачуццё жалю.

Калi з ежаю было скончана, начальнiк атрада i яго егеры пачалi перасяляць асобных палонных з аднае клеткi ў другую. Здавалася, нас сартуюць, але паводле якога прынцыпу - гэтага я ўцямiць не мог. Апынуўшыся ўрэшце ў адной клетцы з сама прыгожымi мужчынамi i жанчынамi, я вырашыў, што трапiў у групу выдатных прадстаўнiкоў сваёй пароды, i паспрабаваў суцешыцца горкай думкаю, што малпы з першага позiрку далучылi мяне да элiты.

Са здзiўленнем i бясконцай радасцю ўбачыў я сярод суседзяў па клетцы Нову. Яна ўратавалася, i я дзякаваў цяпер за гэта нябёсам Бетэльгейзе. Менавiта пра яе я згадваў, уважлiва разглядаючы забiтых, i пры адной толькi думцы, што сярод груды трупаў можа апынуцца яе цудоўнае цела, мяне прабiрала дрыготка. Мне здалося, што я знайшоў дарагога мне чалавека, i вось, забыўшыся раптам на ўсё, я кiнуўся да Новы, каб абняць яе. Гэта было сапраўднае вар'яцтва: мой жэст выклiкаў у яе жах. Няўжо яна забылася пра мiнулую ноч, думаў я. Няўжо ў такiм дзiвосным целе няма нiякае душы? Я быў проста ў шоку, калi ўбачыў, як Нова сцiснулася пры маiм наблiжэннi ў камяк i выцягнула наперад рукi са скурчанымi пальцамi, быццам збiралася ўчапiцца ў горла, што, напэўна, яна i зрабiла б, калi б я не спынiўся.

Аднак я замёр на месцы, i Нова досыць хутка супакоiлася. Неўзабаве яна ўладкавалася ў куце, я ж, ахоплены роспаччу, сеў у iншым. Улеглiся i астатнiя палонныя. Падаўленыя, зламаныя стомаю, яны, здавалася, скарылiся са сваiм лёсам.

А малпы на дварэ рыхтавалiся да ад'езду. На нашую клетку накiнулi брызент, якi даходзiў да паловы вышынi кратаў, так што святла хапала. Пачулiся загадныя галасы, загулi маторы. I вось ужо нас некуды везлi з вялiкай хуткасцю. Я ляжаў i з трывогаю разважаў, якiя яшчэ злыя прыгоды чакаюць мяне на Сароры.

Раздзел ХI

Я адчуваў сябе знiшчаным. Падзеi апошнiх двух дзён зламалi мяне фiзiчна i агарнулi душу такiм глыбокiм адчаем, што я нават не змог нi аплакаць гiбель сваiх таварышаў, нi ўявiць сабе да канца, што значыць для мяне разбурэнне нашага катэра. Таму я ўзрадаваўся прыцемкам, а пасля з палёгкаю схаваўся ў цемры - вечар настаў хутка, i нас везлi ўсю ноч. Я абдумваў тое, што адбылося. Трэба было няспынна прымушаць розум працаваць, каб не паддацца вар'яцтву, якое ўжо пiльнавала мяне. Я павiнен быў гэта рабiць, каб зноў i зноў даводзiць сабе, што я ўсё ж чалавек, зямны чалавек, iстота, якая жыве думаючы i прывыкла знаходзiць лагiчныя тлумачэннi самым, здавалася б, фантастычным з'явам, а не жывёлiна, злоўленая ў пастку высокаразвiтымi малпамi.

Я перабiраў усе драбнiцы, якiя захавалiся ў маёй памяцi.

Галоўнае было тое, што ўсе гэтыя малпы, гарылы i шымпанзэ, самцы i самкi, зусiм не здавалiся мне недарэчнымi. Я ўжо казаў: яны анiводнага разу не нагадалi мне дрэсiраваных малпаў, накшталт тых, што паказваюць у нашых цырках.

На Зямлi шымпанзэ ў капелюшы для многiх вiдовiшча дужа смешнае, хоць асабiста мяне яно засмучала. А тут не было нiчога падобнага. Капелюшы пасавалi малпам, а ўсе iх рухi былi вельмi натуральныя. Самка-гарыла, якая пацягвала праз саломiнку халодны напой, выглядала як сапраўдная дама. Адзiн з паляўнiчых, згадаў я, выняў з кiшэнi люльку i пачаў нетаропка раскурваць. Нiшто ў гэтай сцэне не насмяшыла мяне, такiя натуральныя былi ў малпы рухi.

Я спрабаваў асэнсаваць усе гэтыя дзiвосы, доўга круцiў сабе галаву i, здаецца, упершыню за ўвесь час палону горка пашкадаваў, што са мною няма прафесара Антэля. Яго мудрасць i веды дапамаглi б знайсцi тлумачэнне ўсiм парадоксам.

Што сталася з прафесарам, я не ведаў. Сярод застрэленых яго не было - у гэтым я пераканаўся. Можа, ён таксама трапiў у пастку? Гэта было досыць верагодна, бо я не паспеў разгледзець усiх палонных. Спадзявацца ж на тое, што ён здолеў застацца на волi, я не асмельваўся.

Застаўшыся адзiн, я стараўся стварыць сваю тэорыю, якая, зрэшты, не надта мяне задавальняла. Магчыма, жыхары гэтае планеты, цывiлiзаваныя iстоты, чые гарады мы бачылi зверху, здолелi так выдрэсiраваць сваiх малпаў, што тыя пасля цярплiвага i працяглага адбору, якi здзяйсняўся на працягу жыцця не аднаго пакалення, набылi рысы адносна разумных iстот. Урэшце, i ў нас на Зямлi некаторыя шымпанзэ могуць паказваць фенаменальныя штукi. I нават той факт, што ў тутэйшых малпаў ёсць свая мова, сам па сабе не такi ўжо i дзiўны, як мне гэта спачатку здалося. Я згадаў адну размову са спецыялiстам у гэтай вобласцi. Ён паведамiў мне, што сур'ёзныя вучоныя трацяць багата часу, стараючыся навучыць прыматаў размаўляць. Яны сцвярджаюць, што фiзiчная будова iх гартанi гэтаму не замiнае. Дагэтуль усе iх спробы заставалiся марныя, але вучоныя не адступаюцца, бо яны ўпэўненыя, што адзiная прычына iх няўдач - усяго толькi нежаданне самiх малпаў загаварыць. Але, можа, на Сароры малпы ўсё-такi загаварылi? I гэта дазволiла гiпатэтычным гаспадарам планеты выкарыстаць iх на розных чорных работах, накшталт гэтага палявання ў джунглях, у час якога я трапiў у пастку?

Адчайна ўчапiўшыся за гэтую тэорыю, я баяўся нават падумаць, што можа iснаваць iншае, прасцейшае тлумачэнне. Каб не звар'яцець, мне трэба было верыць, што на гэтай планеце ёсць сапраўдныя разумныя iстоты, iнакш кажучы, людзi, такiя ж людзi, як я сам, з якiмi я змагу знайсцi агульную мову.

Людзi! Аднак хто ж тады гэтыя стварэннi, якiх забiваюць i ловяць малпы? Дзiкуны, што затрымалiся ў сваiм развiццi? Дык якая ж тады гэта была нечуваная жорсткасць гаспадароў планеты - дазваляць цi, можа, нават арганiзоўваць такiя пабоiшчы?

Мае горкiя разважаннi перапынiла няясная постаць, што падпаўзала да мяне на карачках. Гэта была Нова. Астатнiя палонныя ляжалi ўжо гуртамi на падлозе. Павагаўшыся трохi, Нова, як i мiнулы раз, прыцiснулася да мяне. Я зноў паспрабаваў адшукаць у яе позiрку хаця б iскрынку сяброўскай спагады дарэмна. Дзяўчына адвярнулася i неўзабаве заплюшчыла вочы. Нягледзячы на гэта, мне стала неяк спакайней ад адной яе прысутнасцi, i ўрэшце я таксама заснуў, стараючыся не думаць пра заўтрашнi дзень.

Раздзел ХII

Абарончы рэфлекс дапамог мне пазбавiцца ад залiшне роспачных думак, i я заснуў на нейкi час. Праўда, мяне мучылi кашмары, у якiх гарачае цела Новы ўяўлялася мне жудаснаю змяёю, што абвiлася вакол мяне. На золку я расплюшчыў вочы. Нова ўжо не спала. Яна сядзела крыху адсунуўшыся ад мяне. У яе насцярожаных вачах бы назаўжды застыла разгубленасць.Наш фургон запаволiў ход, i я ўбачыў, што мы ўязджаем у горад. Палонныя прынiклi да кратаў. Прысеўшы на кукiшкi, яны са страхам выглядалi з-пад брызенту. Я таксама прыцiснуўся тварам да кратаў, каб лепш разгледзець першы горад Сароры, у якi я трапiў.

Мы ехалi па досыць шырокай вулiцы з ходнiкамi паабапал. Я засмучана ўзiраўся ў мiнакоў: вакол былi адны малпы. Заўважыў гандляра, пэўна, бакалейшчыка, якi падымаў металiчную штору ў сваёй невялiкай краме i з цiкаўнасцю азiрнуўся на нас, - i гэты быў малпа. Я стараўся разгледзець кожны твар у аўтамабiлях, што абганялi нас, - але ж усе, i пасажыры, i кiроўцы, былi малпы ў чалавечым адзеннi.

Знiкла мая апошняя надзея сустрэць на Сароры цывiлiзаваных людзей, i ўсю астатнюю дарогу я праседзеў здранцвелы i змрочны. Неўзабаве наша машына яшчэ раз запаволiла ход. Я адразу ж прыкмецiў, што за ноч караван iстотна скарацiўся: засталiся толькi два трактарныя прычэпы, астатнiя, напэўна, рушылi ў iншым кiрунку. Перад намi адчынiлiся глухiя вароты, i мы ўехалi ў двор. Малпы адразу ж акружылi нас. Палонныя пачалi хвалявацца, i малпам прыйшлося ўтаймоўваць iх дзiдамi.

Двор з усiх бакоў замыкаўся шматпавярховым будынкам з радамi аднолькавых вокнаў. Больш за ўсё будынак з яго тэрыторыяй выдаваў на бальнiцу, i гэтае ўражанне толькi ўзмацнiлася, калi насустрач нашым вартаўнiкам выйшлi з будынка новыя малпы. На iх былi белыя халаты i маленькiя шапачкi, як у нашых санiтараў. Гэта зноў-такi былi малпы.

Але, усе тут былi малпы - гарылы цi шымпанзэ! Разам з вартаўнiкамi яны пачалi разгружаць фургоны. Палонных па адным выцягвалi з клетак, засоўвалi ў вялiкiя мяхi i адносiлi ў будынак. Я не стаў супрацiўляцца, i неўзабаве дзве вялiзныя гарылы ў белых халатах сунулi мяне ў мех. Потым мяне доўга некуды неслi: здавалася, што мы падымаемся па лесвiцы, рушым па калiдорах. Нарэшце мяне бесцырымонна вытраслi з меха на падлогу i адразу ж сунулi ў другую клетку, на гэты раз стацыянарную, з саламянай падсцiлкаю. Агледзеўшыся, я ўбачыў, што ў клетцы суседзяў у мяне няма. Гарыла дбайна зачынiла дзверы на замок.

Памяшканне, у якiм я апынуўся, уяўляла сабою залу з мноствам аднолькавых клетак уздоўж сцен i доўгiм праходам памiж iмi. Амаль ва ўсiх клетках нехта ўжо быў: у адных - мае таварышы па няшчасцi, у iншых - мужчыны i жанчыны, якiя знаходзiлiся тут, вiдаць, ужо даўно. Гэтых можна было вылучыць па абыякавым выглядзе. Сустракаючы новых суседзяў, яны звярталi нейкую ўвагу хiба што на якога-небудзь няшчаснага, калi той пачынаў жаласна стагнаць. Яшчэ я заўважыў, што ўсiх навiчкоў размясцiлi паасобку, а старажылы сядзелi ў клетках пераважна парамi. Прыцiснуўшыся тварам да кратаў, я ўбачыў у канцы праходу яшчэ адну клетку, большую - з мноствам дзяцей. У адрозненне ад дарослых дзецi рэагавалi на нашае прыбыццё вельмi жвава. Яны размахвалi рукамi, штурхалiся, мiтусiлiся, рабiлi выгляд, што трасуць краты, i сакаталi безупынку, бы маленькiя малпачкi-гарэзы.

Зноў з'явiлiся з чарговым мехам дзве гарылы. З яго вывалiлася мая "сяброўка" Нова. Яе памясцiлi ў клетцы насупраць - хоць гэта мяне трохi суцешыла. Нова была раз'юшаная i супрацiўлялася як магла, стараючыся падрапаць або ўкусiць гарыл. Калi ж яе нарэшце замкнулi ў клетцы, яна, скрыгочучы зубамi, пачала трэсцi краты - сэрца разрывалася, так жудасна яна ўлюлюкала. Праз нейкi час яна заўважыла мяне i замерла, выцягнуўшы шыю, як здзiўлены звярок. Я асцярожна ўсмiхнуўся ёй, памахаў рукою. I калi яна нязграбна паспрабавала паўтарыць гэты жэст, душа мая напоўнiлася радасцю!

У памяшканне зноў вярнулiся i забралi маю ўвагу дзве гарылы ў белых халатах. Напэўна, разгрузка скончылася, бо нiкога больш яны не прынеслi. Затое яны прыкацiлi гэтым разам вазок з ежаю i вядзерцамi з пойлам. Пачалася раздача прывезенага, i палонныя супакоiлiся.

Неўзабаве чарга дайшла да мяне. Пакуль адна гарыла стаяла на варце, другая ўвайшла ў клетку i паставiла перада мною мiску з кашаю, вядзерца з вадою i паклала побач некалькi пладоў. Я ўжо вырашыў любой цаною ўсталяваць кантакт з малпамi, якiя, вiдаць, былi адзiныя разумныя iстоты на гэтай планеце. Гарыла, якая прынесла мне ежы i пойла, выглядала досыць зычлiвай. Убачыўшы, што я трымаюся спакойна, яна нават паляпала мяне лапаю па плячы. Я паглядзеў ёй у самыя вочы, пасля паднёс руку да грудзей i ветлiва пакланiўся. Узняўшы галаву, я ўбачыў на твары ў гарылы збянтэжанасць. Тады я ўсмiхнуўся малпе, стараючыся ўкласцi ва ўсмешку ўсю сваю душу. Гарыла ўжо збiралася пайсцi, але тут раптам замерла на месцы, здзiўлена ўскрыкнуўшы. Нарэшце мяне заўважылi! Жадаючы замацаваць поспех i прадэманстраваць усе мае здольнасцi, я вымавiў першае, што прыйшло ў галаву:

- Як вы тут жывяце? Я чалавек з Зямлi. Мы доўга ляцелi, каб дабрацца сюды.

Сэнс таго, што я сказаў, не меў значэння. Дастаткова было проста гаварыць, каб малпа зразумела, з кiм мае справу. I я дамогся сваёй мэты. Напэўна, нiколi нi ў якой малпы яшчэ не было такой разгубленай пысы! Гарыла i яе напарнiк замерлi з разяўленымi ратамi, у iх ажно дыханне перахапiла. Нарэшце яны пачалi таропка перагаворвацца мiж сабою, але iх кароткая перамова скончылася зусiм не так, як я разлiчваў. Падазрона паглядзеўшы на мяне, гарыла хутка выскачыла з клеткi i зачынiла дзверы на замок з асаблiвай дбайнасцю. Пасля малпы пераглянулiся - i залiлiся раптам безупынным смехам. Напэўна, я быў для iх з'яваю сапраўды ўнiкальнаю, бо яны доўга не маглi супакоiцца. У iх ажно слёзы выступiлi на вачах, а адна гарыла нават паставiла на падлогу кацёл з кашаю i палезла ў кiшэнi па насоўку. Мяне ахапiла такiя крыўда i расчараванне, што я ўмомант ледзь не сшалеў. Раз'юшаны, я, гэтаксама ж як i сарорскiя дзiкуны, трэс прэнты кратаў, скалiў зубы i лаяў малпаў на ўсiх вядомых мне мовах апошнiмi словамi. Калi мой запас лаянкi кончыўся, я ўсё яшчэ рыкаў, выкрыкваючы штосьцi зусiм невыразнае, але тут ужо гарылы адно пацiснулi пагардлiва плячыма. Аднак мне ўсё-такi ўдалося звярнуць на сябе ўвагу. Перш чым выйсцi, гарылы некалькi разоў азiрнулiся, уважлiва прыглядаючыся да мяне. Калi сiлы мае скончылiся i я супакоiўся, адна малпа выняла з кiшэнi блакнот i нешта занатавала, зiрнуўшы папярэдне на замацаваную на маёй клетцы таблiчку, напэўна, з нумарам.

Гарылы пайшлi. Палонныя, устрывожаныя маiм прыпадкам, супакоiлiся i зноў пачалi есцi. Мне таксама заставалася толькi паесцi ды легчы спаць у чаканнi больш плённай мажлiвасцi выявiць сваю высакародную сутнасць. Я паеў усё тае ж крупяной кашы, пасля ўзяўся за сакавiтыя плады. А Нова ў клетцы насупраць пераставала часам жаваць i паглядвала цiшком у мой бок.

Раздзел ХIII

Да канца дня нас больш не турбавалi. Увечары, пасля другой кармёжкi, гарылы пайшлi, патушыўшы ў памяшканнi святло. Гэтую ноч я амаль не спаў, i не таму, што падсцiлка была цвёрдая - тоўсты слой саломы быў досыць зручным ложкам, - а таму, што бясконца абдумваў планы, як мне ўсталяваць кантакт з малпамi. Я даў сабе слова, што не паддамся болей сляпой лютасцi, а буду цярплiва, нястомна пiльнаваць любую мажлiвасць выявiць свой розум. Вартаўнiкi былi, вiдаць, абмежаваныя тыпы з нiжэйшага персаналу i не маглi ацанiць i зразумець маiх намераў, але ж ёсць, мусiць, i iншыя, культурнейшыя малпы!

Уранку я пераканаўся, што спадзяваннi мае не былi марныя. Я не спаў ужо больш за гадзiну. Большасць маiх суседзяў няспынна кружляла па сваiх клетках, як некаторыя звяры ў няволi. Калi я раптам усвядомiў, што даволi ўжо доўга паводжу сябе гэтаксама ж, то быў вельмi засмучаны. Я прымусiў сябе сесцi перад кратамi i прыняць як мага больш асэнсаваную паставу чалавека, якi задумаўся. У гэты момант дзверы адчынiлiся, i ў праходзе з'явiлася з вартаўнiкамi самка-шымпанзэ. Па тым, як гарылы мiтусiлiся перад ёю, я адразу ж зразумеў, што яна займае тут досыць высокае становiшча.

Вартаўнiкi, вядома, далажылi пра мяне, бо шымпанзэ, ледзь толькi ўвайшла ў залу, нешта ў iх запытала, i адна гарыла паказала пальцам на маю клетку. Шымпанзэ адразу ж накiравалася да мяне.

Пакуль яна наблiжалася, я паспеў яе разгледзець. На ёй таксама быў белы халат, але больш элегантнага крою, чым у вартаўнiкоў, - з паяском i кароткiмi рукавамi, з якiх высоўвалiся доўгiя рухавыя лапы. Аднак больш за ўсё мяне ўразiлi яе вочы, надзiва разумныя i жывыя. Я падумаў, што гэта добры знак: у нас павiнны ўсталявацца неблагiя адносiны. Яна здалася мне зусiм маладзенькаю, нягледзячы на тыповыя малпавы маршчынкi вакол яе белай пысачкi. У руцэ ў яе была скураная папка.

Яна спынiлася перад маёй клеткаю i пачала ўважлiва мяне разглядаць, адначасова вымаючы з папкi сшытак.

- Добры дзень, мадам, - сказаў я, пакланiўшыся.

Я стараўся, каб мой голас прагучаў як мага больш ласкава. На мордачцы ў шымпанзэ з'явiлася неверагоднае здзiўленне, але яна захавала сур'ёзнасць i нават прымусiла кароткiм жэстам змоўкнуць гарыл, якiя зноў пачалi былi хiхiкаць.

- Мадам цi мадэмуазель, - узбадзёраны, загаварыў я далей, - на жаль, я вымушаны паўстаць перад вамi ў такiм вось становiшчы i ў такiм выглядзе. Паверце, не ў маёй звычцы...

Я ўсё гаварыў i гаварыў, нёс бог ведае што, клапоцячыся толькi пра тое, каб мае словы адпавядалi пачцiваму тону, якога я вырашыў прытрымлiвацца. Калi я змоўк, закончыўшы прамову сама абаяльнай усмешкаю, на якую я толькi быў здольны, шымпанзэ ледзь не аслупянела. Вочы ў яе замiргалi, лоб наморшчыўся. Было вiдаць, як пакутлiва намагалася яна вырашыць найцяжэйшую задачу. Нарэшце яна ўсмiхнулася мне ў адказ, i я сэрцам адчуў, што яна пачынае бачыць ува мне разумную iстоту.

У час гэтай сцэны людзi ў клетках глядзелi на нас без тае злосцi, у якую раней прыводзiлi iх усе мае спробы загаварыць. Цяпер яны здавалiся нават зацiкаўленымi. Адзiн за адным людзi пераставалi кружляць па клетках, падыходзiлi да кратаў i прыцiскалiся тварам да прэнтаў, каб разгледзець нас як мага лепш. Адна толькi Нова раз'юшана кiдалася ў клетцы ад сценкi да сценкi.

Шымпанзэ дастала з кiшэнi халата ручку i пачала нешта занатоўваць у сваiм сшытку. Скончыўшы, яна ўзняла галаву i, сустрэўшы мой усхваляваны позiрк, зноў усмiхнулася. Гэта надало мне смеласцi, i я рашыўся зрабiць яшчэ адзiн сяброўскi жэст. Прасунуўшы руку скрозь краты, я працягнуў ёй адкрытую далонь. Гарылы кiнулiся былi да нас, але шымпанзэ спынiла iх кароткiм загадам, хоць спачатку сама ледзь не адскочыла ўбок. Пасля, авалодаўшы сабою, яна, пiльна гледзячы мне ў вочы, працягнула лапку - тая дрыжала. Я не варушыўся. Яна ступiла яшчэ адзiн крок наперад i паклала сваю лапу з надзвычай доўгiмi пальцамi мне на запясце. Я адчуў, як яна ўздрыгнула ад гэтага сутыкнення, i застыў, каб не спалохаць яе якiм-небудзь неасцярожным рухам. Тады яна пагладзiла мяне па далонi, потым па ўсёй руцэ i пераможна азiрнулася на гарыл.

Я задыхаўся ад радасцi: у душы ў мяне мацнела надзея, што яна ўсё ж такi пачынае прызнаваць ува мне разумную iстоту. I калi шымпанзэ строга загадала нешта гарылам, у мяне мiльганула нават вар'яцкая думка, што зараз вось клетка адчынiцца - i мяне з прабачэннямi выпусцяць з яе! Як я памылiўся! Адзiн вартаўнiк пакорпаўся ў сябе ў кiшэнях, пасля падаў сваёй начальнiцы нейкi белы кубiк. А тая ў сваю чаргу з чароўнай усмешкаю паклала кубiк мне на далонь. Гэта быў кавалачак цукру.

Кавалачак цукру! Я так высока ўзнёсся ў сваiх марах, што расчараванню майму не было мяжы. Нiкчэмная падачка здалася мне такой абразлiвай, што я ледзь не шпурнуў яе шымпанзэ ў пысу. Але я своечасова ўспомнiў пра свае добрыя намеры i стрымаўся. Пакланiўшыся, я ўзяў цукар i пачаў грызцi яго з сама разумным выглядам, якi толькi мог напусцiць на сябе.

Так мы пазнаёмiлiся. Шымпанзэ, як я неўзабаве даведаўся, звалi Зiра. Яна была загадчыцай аддзялення, у якое мяне памясцiлi. Нягледзячы на горкае расчараванне ад яе падачкi, я ацанiў яе розум i ўжо прадчуваў, што ў будучым мне ўсё ж удасца ўсталяваць з ёю кантакт.

Зiра доўга гаманiла з вартаўнiкамi. Як я зразумеў, яна давала iм падрабязныя ўказаннi адносна мяне. Потым яна накiравалася далей, каб наведаць людзей у iншых клетках.

Шымпанзэ з асаблiвай увагаю аглядала кожнага новенькага, рабiла ў сшытку нейкiя запiсы, нашмат карацейшыя за тыя, што былi звязаны са мною. Яна нi разу не рызыкнула наблiзiцца нi да аднаго з дзiкуноў. Калi б яна гэта зрабiла, я адчуў бы, напэўна, рэўнасць. Я пачынаў пранiкацца гонарам за тое, што я тут адзiны чалавек, якi заслугоўвае асаблiвага стаўлення. I калi я ўбачыў, што Зiра, спынiўшыся перад клеткаю з дзецьмi, кiдае iм кавалачкi цукру, то ўмомант дайшоў да шалу, якi можна параўнаць, бадай, толькi з лютасцю Новы, што, ашчэрыўшыся на шымпанзэ, забiлася ў далёкi ад праходу кут клеткi i павярнулася да мяне спiнаю.

Раздзел ХIV

Другi дзень прайшоў гэтаксама, як i першы. Малпы не звярталi на нас увагi, толькi прыносiлi ежу. Здзiўлены, я спрабаваў угадаць, што гэта за ўстанова, але на трэцi дзень нас пачалi выпрабоўваць цэлай серыяй тэстаў, пры ўспамiне аб якiх я й дагэтуль адчуваю ўнiжэнне, але ў той час яны мяне хоць трохi забаўлялi.

Першы тэст здаўся мне спачатку проста бязглуздым. Адзiн вартаўнiк наблiзiўся да мяне, а другi заняўся клеткаю насупраць. Мой вартаўнiк схаваў адну руку за спiнаю, а ў другой у яго быў свiсток. Гарыла ўтаропiлася на мяне, стараючыся прыцягнуць да сябе маю ўвагу, пасля паднесла свiсток да рота i з хвiлiну прарэзлiва свiсцела. Потым яна наўмысна замаруджана выняла з-за спiны другую руку, i я ўбачыў у ёй той самы падобны на банан плод, якi так любiлi людзi Сароры. Трымаючы яго перад сабою, вартаўнiк пiльна назiраў за мною.

Я працягнуў руку, каб узяць банан, але гарыла стаяла надта далёка i наблiжацца не збiралася. Здавалася, яна чакала ад мяне iншай рэакцыi i была цяпер расчараваная. Праз нейкi час, стамiўшыся чакаць, яна зноў схавала банан за спiнаю i пачала свiсцець. Я нерваваўся, не разумеючы сэнсу тэста, i ледзь не выйшаў з сябе, калi вартаўнiк пачаў зноў размахваць бананам на такой адлегласцi, што да яго немагчыма было дацягнуцца. Мне ўдалося, аднак, захаваць спакой i сабрацца з думкамi, каб угадаць, чаго ж дамагаўся ад мяне вартаўнiк, бо здзiўленне яго ўзрастала, нiбыта я паводзiў сябе ненармальна. Зрабiўшы тое ж самае шэсць або сем разоў, ён, напэўна, махнуў на мяне рукою i перайшоў да суседняга палоннага.

Я быў проста збянтэжаны, калi ўбачыў, што сусед мой, а пасля i яго сусед пасля першае ж спробы атрымалi бананы. Тады я стаў пiльна назiраць за другой гарылаю, якая праводзiла той самы вопыт перад клеткамi процiлеглага рада. Вартаўнiк якраз дайшоў да Новы, i я ўбачыў, як яна рэагуе. Гарыла свiснула i замахала перад Новай бананам. Дзяўчына захвалявалася, заварушыла скiвiцамi i...

Мне ўмомант стала ўсё ясна. Нова, чароўная Нова, пры выглядзе ласунку разявiла рот, i з яго адразу ж пацякла слiна, як у галоднага сабачкi, якому паказалi кавалачак цукру. Менавiта гэтага i чакала гарыла, ва ўсякiм разе сёння. Кiнуўшы Нове такi жаданы банан, вартаўнiк перайшоў да суседняй клеткi.

Я ўсё зразумеў i, можна сказаць, ганарыўся гэтым! Некалi я цiкавiўся фiзiялогiяй i быў знаёмы з працамi Паўлава. Мне стала ясна, што тут вывучаюць на людзях рэфлексы - гэтаксама як Паўлаў вывучаў iх на сабаках. Якiм жа дурнем быў я некалькi хвiлiн назад! Але цяпер, з маёй культураю i ведамi, я не толькi разумеў значэнне гэтых вопытаў - я ведаў загадзя, што будзе за iмi. На працягу многiх дзён малпы, напэўна, будуць рабiць тое ж самае: свiсцець у свiсток, потым паказваць што-небудзь смачнае, каб выклiкаць у падвопытных слiнааддзяленне. Праз нейкi час людзi пачнуць пускаць слiну на адзiн толькi свiсток. У iх, кажучы па-навуковаму, выпрацуецца ўмоўны рэфлекс.

Я вiншаваў сябе, радаваўся за сваю здагадлiвасць, але трэба было яшчэ паказаць, што я ўсё зразумеў. Калi мой вартаўнiк, пакончыўшы са сваiм радам клетак, пайшоў назад, я пастараўся ўсiмi магчымымi спосабамi звярнуць на сябе яго ўвагу. Я стукаў па прэнтах клеткi, паказваў на свой рот, размахваючы рукамi, пакуль ён не зрабiў нарэшце ласку i не паўтарыў свой вопыт. I тады, пасля першага ж свiсту, яшчэ да таго, як ён паказаў мне банан, я стаў пускаць слiну - з усяе сiлы, поўны лютасцi i адчаю. Я, Улiс Меру, старанна пускаў слiну, быццам ад гэтага залежала маё жыццё, - гэтак хацелася мне паказаць маю кемлiвасць!

Вартаўнiк быў вельмi ўражаны. Ён паклiкаў напарнiка, i яны доўга раiлiся, як i ўчора. Няцяжка было здагадацца, пра што гавораць гэтыя тугадумы: вось чалавек, у якога толькi што не было нiякiх рэфлексаў, i раптам адразу ж выпрацаваўся ўмоўны рэфлекс, дзеля замацавання якога ў iншых падвопытных патрабуецца багата часу i цярпення! Мне было шкада гэтых прасцякоў. З iх слабым розумам яны былi проста няздольныя прыйсцi да адзiна слушнай высновы: падобны прагрэс можна растлумачыць толькi наяўнасцю ў падвопытнага свядомасцi. Я быў упэўнены, што Зiра на iх месцы была б больш здагадлiвая.

Аднак уся мая мудрасць i залiшняя стараннасць прывялi зусiм не да тых вынiкаў, на якiя я спадзяваўся. Гарылы пайшлi, так i не даўшы мне банана - мой вартаўнiк сам зжаваў яго на хаду. Навошта было яму аддаваць яго мне, калi мэта вопыту была ўжо дасягнута i без узнагароды!

Назаўтра гарылы вярнулiся з новымi прыстасаваннямi. Адна несла ў руках званочак, другая кацiла перад сабою вазок, на якiм быў усталяваны нейкi апарат, падобны з выгляду на магнета. Гэтым разам, загадзя ведаючы, якiя вопыты збiраюцца з намi праводзiць, я здагадаўся пра назначэнне гэтых прадметаў яшчэ да таго, як гарылы пусцiлi iх у ход.

Пачалi яны з суседа Новы, здаравеннага хлопца з надзiва тупым позiркам. Ён стаяў ля кратаў, схапiўшыся за iх рукамi, як гэта рабiлi цяпер усе мы, калi з'яўлялiся вартаўнiкi. Першая гарыла пачала званiць у званочак, а другая тым часам далучала правады ад магнета да кратаў. Калi званочак празванiў досыць доўга, другi вартаўнiк крутануў ручку магнета. Чалавек адразу ж адскочыў ад кратаў, жаласна галосячы.

Гарылы паўтаралi гэтую аперацыю над адным i тым самым падвопытным шмат разоў, заваблiваючы чалавека да кратаў якой-небудзь садавiнаю. Мэта вопыту зноў жа была мне вядомая: выпрацаваць у падвопытнага ўмоўны рэфлекс, каб ён адскокваў ад кратаў, пачуўшы званочак, да таго, як адчуе электрычны ўдар. Але ў той дзень дамагчыся вынiкаў iм не ўдалося: псiхiка ў хлопца была вельмi ўжо неразвiтая, i ён нiяк не мог адчуць сувязь памiж прычынаю i следствам.

Я чакаў сваёй чаргi, цiха пасмейваючыся сам сабе: мне не цярпелася прадэманстраваць iм рознiцу памiж iнстынктам i розумам. Ледзь толькi званочак зазвiнеў, як я хутка адняў рукi ад кратаў i адступiў у глыбiню клеткi. Пры гэтым я глядзеў на вартаўнiкоў i насмешлiва падмiргваў. Гарылы нахмурылiся. Яны ўжо не смяялiся з мяне. Здавалася, яны ўпершыню пачалi падазраваць, што гэта я смяюся з iх.

Аднак яны ўсё-такi вырашылi працягваць вопыт, як раптам з'явiлася група наведнiкаў.

Раздзел ХV

Памiж клеткамi iшлi трое: шымпанзэ Зiра i дзве малпы, адна з якiх была, напэўна, высокiм начальствам.

Гэта быў самец-арангутан - першы арангутан, убачаны мною на Сароры. Меншы ростам за гарылу, ён быў шмат больш згорблены. У яго былi такiя доўгiя рукi, што, iдучы, ён часта абапiраўся на костачкi сагнутых пальцаў - iншыя малпы рабiлi гэта вельмi рэдка. Стваралася дзiўнае ўражанне, быццам ён крочыць, абапiраючыся на дзве кульбы. Яго ўцягнутая ў плечы галава была ў доўгiх пасмах рыжай поўсцi, а на пысу старога педанта быў наўмысна напушчаны глыбакадумны выраз. Усiм сваiм аблiччам гэты арангутан нагадваў старога пачцiвага святара. Дый гарнiтур у яго вiдавочна адрознiваўся ад тых, у якiя былi адзетыя астатнiя малпы: на iм быў даўно не чышчаны даўгакрылы рэдынгот чорнага колеру з пурпуроваю зоркай на штрыфлi i такiя ж нячышчаныя, усе ў пыле чорныя штаны ў белую палоску. За арангутанам дробненька тупала маленькая самачка-шымпанзэ з тоўстай папкаю. Па яе паводзiнах можна было меркаваць, што яна - арангутанава сакратарка.

Я думаю, чытача ўжо не здзiўляе, што я на кожным кроку адзначаю асаблiвасцi паводзiн малпаў i выразы iх твараў. Клянуся, любы разумны чалавек на маiм месцы прыняў бы гэтую парачку за высокашаноўнага вучонага i яго сцiплую сакратарку. Iх з'яўленне дало мне магчымасць лiшнi раз пераканацца, што сярод малпаў iснуе строгая iерархiя. Зiра звярталася да свайго патрона з вiдавочнай павагаю. Вартаўнiкi-гарылы, ледзь заўважыўшы арангутана, кiнулiся яму насустрач, кланяючыся цi не да самае падлогi. У адказ арангутан зычлiва махнуў iм лапаю.

Наведнiкi адразу ж накiравалiся да маёй клеткi. Дзiва што: хiба ж я не быў сама цiкавы экземпляр з усяе партыi? Я сустрэў высокае начальства найпачцiвейшай усмешкаю i звярнуўся да арангутана з напышлiвай прамоваю.

- Дарагi арангутан! - сказаў я. - Якi ж я шчаслiвы, што сустрэў нарэшце iстоту, чыё аблiчча перапоўнена мудрасцю i пранiклiвасцю! Я ўпэўнены, што мы зразумеем адзiн аднаго.

"Дарагi арангутан" падскочыў пры першых жа гуках майго голасу. Потым пачасаў вуха, з падазрэннем аглядаючы маю клетку, быццам вышукваў якiйсьцi падман. Тады загаварыла Зiра: разгарнуўшы блакнот, яна пачала зачытваць запiсы, зробленыя ў сувязi з маiмi паводзiнамi. Яна спрабавала ў чымсьцi пераканаць арангутана, але той i слухаць яе не хацеў. Ён перапыняў яе напышлiвымi сентэнцыямi, пацiскаў плячыма, круцiў галавою, а ўрэшце ўвогуле, заклаўшы рукi за спiну, стаў хадзiць узад i ўперад перад маёй клеткаю, кiдаючы на мяне раз-пораз не дужа зычлiвыя позiркi. Астатнiя малпы чакалi яго рашэння ў пачцiвым маўчаннi.

Зрэшты, пачцiвасць гэтая была, бадай, толькi знешняя: прыкмецiўшы, якiмi знакамi абменьвалiся ўпотайкi гарылы, я зразумеў, што ў душы яны насмiхаюцца са свайго патрона. Паводзiны арангутана не толькi расчаравалi мяне, але i раззлавалi, таму, заўважыўшы стаўленне да яго астатнiх малпаў, я вырашыў разыграць маленькую сцэнку, каб пераканаць яго ў маiм розуме: таксама пачаў шпацыраваць па клетцы, заклаўшы рукi за спiну, згорбiўшыся i нахмурыўшы бровы з выглядам глыбокае задуменнасцi.

Гарылы ледзь не задыхнулiся ад смеху, сакратарка, каб не выдаць сябе, уткнулася пысачкай у раскрытую папку, i нават Зiра не магла захаваць сур'ёзнасцi. Я ад душы радаваўся поспеху сваёй iмправiзацыi, пакуль не скемiў, што яна можа дорага мне абысцiся. Убачыўшы мае крыўляннi, арангутан раз'юшыўся. Некалькi сухiх фраз, прамоўленых рэзкiм тонам, iмгненна аднавiлi парадак. Пасля гэтага ён спынiўся перада мною i пачаў дыктаваць сакратарцы свае заўвагi.

Дыктаваў ён досыць доўга, падкрэслiваючы кожны перыяд фразы напышлiвымi жэстамi. Хутка мне абрыдла яго саманадзейная тупасць, i я вырашыў яшчэ раз прадэманстраваць свае здольнасцi. Працягнуўшы да яго руку, я вымавiў, стараючыся выгаворваць як мага лепш:

- Мi Заюс!

Я заўважыў раней, што ўсе звярталiся да арангутана, пачынаючы з гэтых слоў, а пазней даведаўся, што "Заюс" было iменем педанта, а "мi" - ягоным ганаровым тытулам.

Малпы ажно здранцвелi. Iм стала ўжо не да смеху, асаблiва Зiры, якая ўстрывожылася яшчэ больш, калi я ўказаў на яе пальцам i вымавiў:

- Зiра!

Гэтае слова я таксама паспеў тады ўжо запамятаць i быў упэўнены, што яно магло азначаць толькi ўласнае iмя шымпанзэ.

Што ж да Заюса, дык ён канчаткова разнерваваўся i зноў забегаў па праходзе памiж клеткамi, недаверлiва трасучы галавою. Нарэшце ён супакоiўся i загадаў паўтарыць ужо знаёмыя мне тэсты ў яго прысутнасцi. Я ахвотна падпарадкаваўся. Пускаў слiну, толькi пачуўшы свiсток. Адскокваў ад кратаў пры сама першых гуках званочка. Гэты другi вопыт Заюс прымусiў гарыл паўтарыць дзесяць разоў i ўвесь час дыктаваў сакратарцы бясконцыя заўвагi.

Нарэшце я дадумаўся, каб уразiць арангутана, да большага, чым рабiў пры гэтым вопыце раней. У тое iмгненне, калi адзiн з вартаўнiкоў-гарыл зазванiў у званочак, я расцiснуў кантакт, з дапамогаю якога да кратаў падводзiўся электрычны ток, i адкiнуў провад убок. Пасля гэтага я мог спакойна стаяць каля кратаў, трымаючыся за прэнты, хоць другi вартаўнiк, якi не заўважыў, што я зрабiў, шчыраваў з усяе сiлы, круцячы ручку бяскрыўднага цяпер магнета.

Я ганарыўся сваёй вынаходлiвасцю, якая кожнаму хоць трохi разумнаму стварэнню была б неабвержным доказам майго iнтэлекту. Ва ўсякiм разе, на Зiру мой учынак зрабiў вялiкае ўражанне. Яна пiльна паглядзела на мяне, i яе белая пысачка паружавела, што з'яўляецца ў шымпанзэ, як я пазней даведаўся, прыкметаю хвалявання. Але Заюса нiшто не магло пахiснуць. Колькi Зiра нi пераконвала яго, пракляты арангутан пагардлiва пацiскаў плячыма i круцiў галавою. Гэтаму педанту адных голых фактаў было мала. Ён аддаў гарылам загад, i я стаў аб'ектам новага тэсту, якi ўяўляў сабою камбiнацыю двух першых.

Пра гэты вопыт я таксама ведаў i нават бачыў у лабараторыях, як яго праводзiлi на сабаках. Мэтаю эксперыменту было збiць з панталыку падвопытную жывёлiну i выклiкаць у яе нервовае паражэнне, камбiнуючы два процiлеглыя рэфлексы. Першая гарыла стала свiсцець у свiсток, абяцаючы ласунак, а другая званiла ў званочак, падаючы сiгнал небяспекi. Я ўспомнiў высновы аднаго вялiкага фiзiёлага адносна падобных вопытаў: ён казаў, што яны могуць давесцi жывёлiну да стану, якi дужа нагадвае чалавечы неўроз, i нават да вар'яцтва, калi паўтараць iх досыць часта.

Зрабiўшы выгляд, што я ўважлiва прыслухоўваюся спачатку да свiстка, потым да звону званочка, я ўсеўся пасярод клеткi, падпёршы падбародак кулаком у традыцыйнай паставе мыслiцеля.

Зiра, не ўтрымаўшыся, запляскала ў далонi. Заюс выцягнуў з кiшэнi насоўку i выцер лоб. Пот кацiўся з яго градам, але ўсё роўна нiшто не магло пахiснуць яго аслiнай упартасцi. Я зразумеў гэта па яго грымасах, пакуль ён раз'юшана спрачаўся пра нешта з Зiраю. Прадыктаваўшы яшчэ некалькi заўваг сваёй сакратарцы, арангутан даў Зiры безлiч найпадрабязнейшых указанняў, якiя тая выслухала незадаволена, i нарэшце выйшаў з памяшкання, кiнуўшы на мяне сярдзiты позiрк.

Зiра ў сваю чаргу сказала нешта гарылам, i я адразу зразумеў, што яна загадала iм пакiнуць мяне ў спакоi, прынамсi, на сённяшнi дзень, бо яны ўмомант узялi ўсе прыстасаваннi для вопытаў i таксама выйшлi. Застаўшыся са мною сам-насам, калi не лiчыць няшчасных дзiкуноў у суседнiх клетках, i наблiзiўшыся да кратаў, шымпанзэ доўга моўчкi глядзела на мяне. Потым яна нечакана працягнула мне па-сяброўску лапу. Я ўсхвалявана пацiснуў яе, ласкава паўтараючы iмя "Зiра". Пысачка ў шымпанзэ зноў паружавела, i я зразумеў, што яна была вельмi кранутая.

Раздзел ХVI

Заюс з'явiўся зноў праз некалькi дзён i адразу ж загадаў змянiць увесь распарадак у нашай секцыi. Але спачатку трэба расказаць, як мне ўдалося за гэтыя днi вызначыцца перад малпамi.

Назаўтра пасля першага наведвання арангутана з намi правялi цэлую серыю новых тэстаў. Усё пачалося ў час кармёжкi. Замест таго каб кiнуць, як зазвычай, садавiну нам у клеткi, Зарам i Занам - так звалi гарыл - паклалi ежу ў кашы i падцягнулi гэтыя кашы да столi клетак з дапамогаю спецыяльна прадугледжаных для гэтага блокаў. Пасля ўнеслi ў кожную клетку па чатыры досыць вялiкiя драўляныя кубы. Урэшце гарылы адышлi на сярэдзiну праходу i пачалi назiраць за намi.

Ва ўсiх маiх суседзяў зрабiлiся такiя пакутлiвыя твары, што на iх было немагчыма глядзець. Яны спрабавалi даскочыць да кашоў, але нiкому гэта не ўдавалася. Некаторыя ўзбiралiся да столi па кратах, але i адтуль, колькi яны нi старалiся, нi адзiн не мог дацягнуцца да ежы, падвешанай над сярэдзiнай клеткi. Я згараў ад сораму за iх тупасць. Я ж, няма чаго i казаць, адразу вырашыў гэтую "задачу". Трэба было паставiць чатыры кубы адзiн на другi, узабрацца на гэтую пабудову i зняць кош з крука, што я i зрабiў, схаваўшы пад нязмушаным выглядам свой гонар. Усё было вельмi проста, аднак з усiх людзей толькi я адзiн аказаўся досыць кемлiвы. Зарам i Занам былi ўражаныя, i гэта кранула мяне да глыбiнi душы.

Я пачаў есцi, не хаваючы сваёй пагарды да астатнiх палонных, якiя не маглi зрабiць тое ж самае пасля мяне. Нават Нова не здолела ў той дзень паўтарыць гэтую немудрагелiстую аперацыю, хоць я спецыяльна некалькi разоў паказваў ёй усе этапы. Але яна хоць бы старалася зразумець, што ад яе патрабуецца - Нова была, вядома, адна з сама разумных у нашай групе. Яна паспрабавала паставiць адзiн куб на другi, але паставiла яго няроўна, i, калi яе пабудова з грукатам развалiлася, небарака з перапалоху забiлася ў кут клеткi. Дзяўчына была надзiва гнуткая i рухавая, але ў манiпуляцыях з любым прадметам выяўляла тую ж жудасную нязграбнасць, што i ўсе яе супляменнiкi. Праўда, да канца другога дня яна ўсё ж навучылася спраўляцца з кубамi.

А ў тую першую ранiцу я яе пашкадаваў i кiнуў праз краты два сакавiтыя плады. За гэта я быў узнагароджаны ласкаю Зiры, якая ўвайшла ў нашую секцыю якраз у гэты момант. Я ледзь не замурлыкаў ад задавальнення, бы кот, калi валасатая лапка паляпала мяне па плячы, але Нове гэта вiдавочна не спадабалася: яна раз'юшылася, стала кiдацца ў клетцы i пранiзлiва i гучна крычаць.

Я вызначыўся i ў многiх iншых вопытах, але сама галоўнае, мне ўдалося, услухоўваючыся ў гаворку малпаў, вылучыць з яе некалькi найпрасцейшых слоў i зразумець iх значэнне. Я прамаўляў гэтыя словы кожны раз, калi Зiра праходзiла мiма маёй клеткi, i шымпанзэ ўсё больш i больш здзiўлялася. Вось тады Заюс i завiтаў да нас другi раз.

З iм зноў была сакратарка, але цяпер, акрамя яе, прыйшоў яшчэ адзiн арангутан, такi ж важны i з такой самай зоркаю на штрыфлi рэдынгота. Арангутаны размаўлялi памiж сабою, як роўны з роўным, i я зразумеў, што Заюс запрасiў свайго калегу для кансультацыi, каб разабрацца ў складаным выпадку, якiм я яму ўяўляўся. Спынiўшыся перад маёй клеткаю, арангутаны пусцiлiся ў бясконцую дыскусiю, у якой прыняла ўдзел i Зiра. Шымпанзэ гаварыла доўга i ўсхвалявана. Я разумеў, што яна мяне баронiць, гаворачы пра маю звышнатуральную кемлiвасць, якую ўжо нельга было аспрэчваць. Але ўсе яе доказы выклiкалi ў абодвух арангутанаў толькi недаверлiвую ўсмешку.

На мне яшчэ раз правялi ўсе тэсты, з якiмi я так спрытна раней спраўляўся. У ходзе апошняга я быў павiнен адкрыць куфэрак, замкнуты на дзевяць розных замкоў - на засаўку, кручок, шпiнгалет, уразны замок, навясны замок i гэтак далей. На Зямлi, я памятаю, аналагiчнае прыстасаванне ддя ацэнкi кемлiвасцi малпаў прыдумаў Кiнаман; гэтая задача лiчылася сама складанаю, аднак некаторым падвопытным усё ж удавалася вырашыць яе. Вiдаць, тут гэтае выпрабаванне расцэньвалася гэтаксама ж.

Зiра сама працягнула мне зачынены куфэрак з такiм умольным выглядам, быццам ад майго поспеху залежала яе рэпутацыя. Каб не расчараваць яе, я пастараўся паказаць сябе ва ўсiм бляску i ўмомант адчынiў усе дзевяць замкоў адзiн за адным. Але гэтым я не абмежаваўся. Дастаўшы з куфэрка пакладзены туды плод, я галантна прапанаваў яго Зiры. Шымпанзэ прыняла мой дар, пачырванеўшы. Пасля гэтага я адразу ж выклаў усё, што паспеў засвоiць у малпавай мове, старанна прамовiўшы вывучаныя словы i паказваючы пальцам на прадметы, якiя яны абазначалi.

Мне здавалася, што цяпер ужо нiхто не пасмее ўсумнiцца ў маёй сапраўднай прыродзе. На жаль, тады я яшчэ не ведаў, якiя ж тупыя арангутаны ў сваёй сляпой саманадзейнасцi! На мордах у iх з'явiлася ўсё тая ж скептычная ўсмешка, што даводзiла мяне да шаленства. Яны рэзка перапынiлi Зiру i зноў пра нешта заспрачалiся мiж сабою. Калi я гаварыў, яны слухалi мяне, бы людзi папугая. Я адчуваў, што арангутаны сыходзяцца на тым, быццам усе мае таленты можна растлумачыць своеасаблiвым iнстынктам i высокаразвiтымi пераймальнымi здольнасцямi. Вiдаць, яны прытрымлiвалiся тае самае дактрыны, якую адзiн наш вучоны, Г. Л. Морган, сфармуляваў наступным чынам: "Мы нi ў якiм выпадку не павiнны расцэньваць якое-небудзь дзеянне як праяву вышэйшых псiхiчных здольнасцей, калi гэтае дзеянне можна растлумачыць праяваю псiхiчных здольнасцей нiжэйшага парадку".

Бясспрэчна, менавiта пра нешта падобнае i разважалi цяпер арангутаны на сваiм вучоным жаргоне, я ж адно скрыгатаў зубамi ад злосцi. Магчыма, я не вытрымаў бы i выбухнуў новым прыступам, калi б не заўважыў своечасова позiрк Зiры. Было ясна, што яна нязгодная з арангутанамi i проста саромеецца, што яны вярзуць перада мною такую лухту.

Калi вучоны калега Заюса выйшаў, несумненна, выклаўшы наконт мяне сваю катэгарычную думку, арангутан пачаў новыя доследы. Спачатку ён абышоў усё памяшканне, спыняючыся перад кожнаю клеткаю i ўважлiва разглядаючы палонных. Пакуль ён рабiў заўвагi, Зiра iх запiсвала. Мяркуючы па выразе яе пысачкi, усiх нас чакалi вялiкiя перамены. Хутка я здагадаўся, у чым сутнасць Заюсавага плана, i зразумеў сэнс заўваг, якiя ён рабiў, параўноўваючы пэўныя якасцi тых або iншых мужчын i жанчын.