Вайна сусветаў (на белорусском языке)

Я бяздумна ўзiраўся ў далiну Лондана. Паўночныя ўзвышанасцi былi ахутаны змрокам; каля Кенгсiнгтана свяцiлася зарыва, сяды-тады чырвона-аранжавы язык полымя вырываўся ўверх i знiкаў у цёмнай начной сiняве. Лондан быў у цемнаце. Неўзабаве я заўважыў непадалёку якоесьцi дзiўнае святло; бледны, фiялетава-чырвоны, фасфарасцыраваны воблiск, якi дрыжаў на начным ветры. Спачатку я не мог зразумець, што гэта такое, потым здагадаўся, што гэта фасфарасцыруе чырвоная трава. Дрымотная свядомасць прачнулася ўва мне; я зноў пачаў унiкаць у адпаведнасць з'яў. Я паглядзеў на Марс, якi зiяў чырвоным агнём на захадзе, а пасля доўга i пiльна ўзiраўся ў цемнату, у бок Хэмстада i Хайгета.

Доўга я прасядзеў на страсе, успамiнаючы перыпетыi гэтага працяглага дня. Я стараўся аднавiць скачкi свайго настрою, пачынаючы з малiтвы мiнулай ноччу i заканчваючы гэтай iдыёцкай гульнёю ў карты. Самому сабе стала агiдна. Помню, як я амаль сiмвалiчным жэстам адкiнуў сiгару. Раптоўна я зразумеў усю сваю неразумнасць. Мне здавалася, што я здрадзiў жонцы, здрадзiў чалавецтву. Я глыбока раскайваўся. Я вырашыў пакiнуць гэтага дзiўнага неўтаймоўнага летуценнiка з яго п'янствам i пражорлiвасцю i iсцi ў Лондан. Там, мне здавалася, я хутчэй за ўсё даведаюся, што робяць марсiяне i мае сабраты - людзi. Калi нарэшце ўзышоў месяц, я ўсё яшчэ стаяў на страсе.

VIII

МЁРТВЫ ЛОНДАН

Пакiнуўшы артылерыста, я спусцiўся з узвышша i пайшоў па Хайстрыт цераз мост к Ламбету. Чырвоная трава ў той час яшчэ буйна расла i аплятала парасткамi ўвесь мост; дарэчы, яе сцяблiнкi ўжо пакрылiся белаватым налётам; пагубная хвароба хутка распаўсюджвалася.

На рагу вулiцы, што вяла да вакзала Путнi-брыдж, валяўся чалавек, брудны, як камiнар. Ён быў жывы, але п'яны да непрытомнасцi, нават не мог гаварыць. Я ад яго нiчога не дабiўся, акрамя лаянкi i спробаў ударыць мяне. Я адышоўся, здзiўлены дзiкiм выразам яго твару.

За мостам, на дарозе, ляжаў слой чорнага пылу, па меры наблiжэння да Фулхема ён станавiўся ўсё таўсцейшым. На вулiцах мёртвая цiшыня. У булачнай я знайшоў крыху хлеба, праўда, ён быў кiслы, чэрствы i пазелянеў, але заставаўся яшчэ ядомым. Далей к Уолхем-Грыну на вулiцах не было чорнага пылу, i я прайшоў мiма белых дамоў, якiя гарэлi. Нават трэск пажару здаваўся мне прыемным. Яшчэ далей, каля Бромптана, на вулiцах зноў мёртвая цiшыня.

Тут я зноў убачыў чорны пыл на вулiцах i мёртвыя целы. На працягу Фулхем-роўд я налiчыў каля дванаццацi трупаў. Яны былi напалову засыпаны чорным пылам, ляжалi, вiдаць, многа дзён; я хутка абыходзiў iх. Некаторых абгрызлi сабакi.

Там, дзе не было чорнага пылу, горад меў абсалютна гэткi самы вiд, як у звычайную нядзелю: магазiны зачыненыя, дамы замкнутыя, шторы спушчаныя, цiха i бязлюдна. У многiх месцах былi вiдаць сляды рабавання - часцей за ўсё вiнных i гастранамiчных магазiнаў. Шкло вiтрыны ювелiрнага было разбiта, але, вiдаць, злодзею перашкодзiлi: залатыя ланцужкi i гадзiннiкi валялiся на бруку. Я нават не нагнуўся падняць iх. У адным пад'ездзе на ступеньках ляжала жанчына ў лахманах; рука, якая звiсала з калена, была рассечана, i кроў залiла тонкую цёмную сукенку. У лужы шампанскага тырчала вялiкая разбiтая бутэлька. Здавалася, што жанчына спiць, але яна была мёртвая.

Чым далей я паглыбляўся ў Лондан, тым больш цяжкаю станавiлася цiшыня. Але гэта было не маўчанне смерцi, а хутчэй цiшыня напружанага чакання. Кожную хвiлiну цеплавыя промнi, што спалiлi ўжо паўночна-заходнюю частку сталiцы i знiшчылi Iлiнг i Кiлберн, маглi дакрануцца i да гэтых дамоў i ператварыць iх у дымныя развалiны. Гэта быў пакiнуты i асуджаны горад...

У Паўднёвым Кенсiнгтане чорнага пылу i трупаў на вулiцах не было. Тут я ўпершыню пачуў выццё. Я не адразу зразумеў, што гэта такое. Гэта было няспыннае жаласлiвае чаргаванне дзвюх нотаў: "Улла... улла... улла... улла...". Калi я iшоў па вулiцах, што вялi на поўнач, выццё станавiлася больш гучнае; будынкi, здавалася, то прыглушалi яго, то ўзмацнялi. Асаблiва гулка аддавалася яно на Эксiбiшт-роўд. Я спынiўся i паглядзеў на Кенсiнгтанскi парк, прыслухоўваючыся да аддаленага дзiўнага выцця. Здавалася, усе гэтыя апусцелыя будынкi набылi голас i скардзiлiся на страх i адзiноцтва.

"Улла... улла... улла... улла..." - раздаваўся гэты нечалавечы плач, i хвалi гукаў разыходзiлiся па шырокай сонечнай вулiцы сярод высокiх будынкаў. У недаўменнi я павярнуў на поўнач, да жалезнай брамы Гайд-парка. Я думаў зайсцi ў Натурала-гiстарычны музей, залезцi на вежу i паглядзець на парк зверху. Потым я вырашыў застацца ўнiзе, дзе можна было лягчэй схавацца, i пайшоў далей па Эксбiшт-роўд. Вялiзныя будынкi паабапал дарогi былi пустыя, мае крокi ў цiшынi аддавалiся гулкiм рэхам.

Наверсе, недалёка ад паркавай брамы, я ўбачыў незвычайную карцiну перакулены амнiбус i конскi шкiлет, поўнасцю абгрызены. Пастаяўшы крыху, я пайшоў далей да моста цераз Серпентайн. Выццё станавiлася ўсё мацнейшае, хоць на поўнач ад парка над стрэхамi дамоў нiчога не было вiдаць, толькi на паўночным захадзе падымалася дымавая пялёнка.

"Улла... улла... улла... улла..." - выў голас, як мне здавалася, аднекуль з боку Рыджэнт-парка. Гэты адзiнокi жаласлiвы гул засмучаў. Уся мая смеласць знiкла. Мяне ахапiў сум. Я адчуў, што страшэнна стамiўся, нацёр ногi, што мяне мучыць голад i смага.

Было ўжо за поўдзень. Навошта я хаджу па гэтым горадзе мёртвых, чаму я адзiн жывы, калi ўвесь Лондан ляжыць, як труп у чорным саване? Я адчуў сябе бясконца адзiнокiм. Успомнiў былых сяброў, даўно забытых. Падумаў пра атруты ў аптэках, пра алкаголь у скляпах вiнагандляроў; успомнiў пра двух няшчасных, якiя, як я думаў, разам са мною валодаюць усiм Лонданам...

Праз Мармуровую арку я выйшаў на Оксфард-стрыт. Тут зноў былi трупы i чорны пыл; з падвальных закратаваных люкаў некаторых дамоў даносiўся пах тлення. Ад доўгага блукання па гарачынi мяне даймала смага. З вялiкай цяжкасцю мне пашанцавала пранiкнуць у якiсьцi рэстаран i набыць ежы i пiтва. Потым, адчуўшы моцную стомленасць, я прайшоў у гасцiную за буфетам, уклаўся на чорную канапу, набiтую конскiм воласам, i заснуў.

Калi я прачнуўся, праклятае выццё па-ранейшаму раздавалася ў вушах: "Улла... улла... улла... улла...". Цямнела. Я знайшоў у буфеце некалькi сухароў i сыру - там быў поўны абед, але ад ежы засталiся толькi клубкi чарвей. Я адправiўся на Бэйкер-стрыт па пустых скверах, - магу прыпомнiць назву толькi аднаго з iх: Портмен-сквер, - i нарэшце выйшаў к Рыджэнт-парку. Калi я спускаўся з Бейкер-стрыт, то ўбачыў удалечынi над дрэвамi, на светлым фоне неба, каўпак гiганта-марсiянiна, якi i выдаваў гэта выццё. Я нiяк не напалохаўся. Я спакойна iшоў прама на яго. Некалькi хвiлiн я назiраў за iм: ён не рухаўся. Вiдаць, ён проста стаяў i выў, i не мог здагадацца, што азначае гэта няспыннае выццё.

Я спрабаваў прыняць якое-небудзь рашэнне. Але няспыннае выццё "улла... улла... улла... улла..." перашкаджала мне засяродзiцца. Магчыма, прычынаю майго бясстрашша была стомленасць. Мне захацелася разгадаць прычыну гэтага манатоннага выцця. Я павярнуў назад i выйшаў на Парк-роўд, намерваючыся абагнуць парк; я пралез пад прыкрыццем тэрасаў, каб паглядзець на гэтага нерухомага марсiянiна з боку Сент-Джонс-Вуда. Адышоўшыся ярдаў на дзвесце ад Бэйкер-стрыт, я пачуў рознагалосы сабачы брэх i ўбачыў спярша аднаго сабаку з куском гнiлога чырвонага мяса ў зубах, якi на злом галавы ляцеў на мяне, затым - цэлую зграю галодных бадзяжных псоў, якiя гналiся за iм. Сабака зрабiў круты паварот, каб абагнуць мяне, як быццам баяўся, што я адаб'ю ў яго здабычу. Калi брэх зацiх удалечынi, паветра зноў напоўнiлася выццём: "Улла... улла... улла... улла...".

На паўшляху да вакзала Сент-Джонс-Вуд я напаткаў зламаную мнагарукую машыну. Спачатку я падумаў, што ўпоперак вулiцы ляжыць разбураны дом. Толькi прабраўшыся сярод абломкаў, я са здзiўленнем убачыў, што механiчны Самсон з пакарабачанымi, зламанымi i скручанымi шчупальцамi ляжыць пасярод развалiн, якiя ён сам награмаздзiў. Пярэдняя частка машыны была разбiта ўшчэнт. Вiдаць, машына наскочыла на дом i, разбурыўшы яго, засела ў развалiнах. Гэта магло адбыцца пры ўмове, калi машыну кiнулi на волю лёсу. Я не мог узабрацца на абломкi i таму не бачыў у наступаючай цемнаце запырсканае кроўю сядзенне i абгрызены сабакамi храсток марсiянiна.

Ашаломлены ўсiм убачаным, я накiраваўся к Прымроз-Хiлу. Удалечынi праз дрэвы я ўбачыў другога марсiянiна, такога ж нерухомага, як i першы; ён моўчкi стаяў у парку блiз Заалагiчнага сада. Далей за развалiнамi, што акружылi паламаную мнагарукую машыну, я зноў убачыў чырвоную траву; увесь Рыджэнт-канал зарос губчатай цёмна-чырвонай раслiннасцю.

Калi я пераходзiў мост, няспыннае выццё "улла... улла... улла... улла..." раптам абарвалася. Здавалася, нехта яго перапынiў. Нечаканая цiшыня ўразiла так, як грамавы ўдар.

З усiх бакоў мяне абступалi высокiя, цёмныя, пустыя дамы; дрэвы блiжэй да парка станавiлiся больш чорныя. Сярод развалiн расла чырвоная трава; яе парасткi быццам падпаўзлi да мяне. Надыходзiла ноч, мацi страху i тайны. Пакуль гучаў гэты голас, я неяк мог пераносiць адзiноту, яна была яшчэ цярпiмаю; Лондан здаваўся мне яшчэ жывым, i я бадзёрыўся. I раптам гэта перамена! Нешта адбылося - я не ведаў што, - i настала амаль адчувальная цiшыня. Мёртвы спакой.

Лондан глядзеў на мяне, як прывiд. Вокны ў пустых дамах былi падобныя на вочныя ўпадзiны чэрапа. Мне здавалася, што ка мне падкрадваюцца тысячы ворагаў. Мяне ахапiў жах, я спалохаўся сваёй дзёрзкасцi. Вулiца наперадзе стала чорная, як быццам яе вымазалi дзёгцем, i я заўважыў якiсьцi сутаргава скрыўлены цень упоперак дарогi. Я не мог прымусiць сябе iсцi далей. Звярнуўшы на Сент-Вуд-роўд, пабег к Кiлберну, ратуючыся ад гэтага невыноснага маўчання. Я схаваўся ад ночы i цiшынi ў рамiзнiцкай будцы на Хароў-роўд. Я прасядзеў там амаль усю ноч. На досвiтку я крыху падбадзёрыўся i пад мiгатлiвымi зорамi пайшоў к Рыджэнт-парку. Я заблудзiўся i раптам убачыў у канцы доўгай вулiцы ў перадранiшнiх прыцемках мудрагелiстыя абрысы Прымроз-Хiла. На вяршынi, падымаючыся высока насустрач мiгатлiвым зоркам, стаяў трэцi марсiянiн, гэткi ж прамы i нерухомы, як i астатнiя.

Я рашыўся на рызыкоўны ўчынак. Лепш памерцi i пакончыць з усiм. Тады мне не давядзецца забiваць сямога сябе. I я рашуча накiраваўся к тытану. Падышоўшы блiжэй, я ўбачыў у перадранiшнiм святле зграi чорных птушак, якiя кружылi вакол каўпака марсiянiна. Сэрца маё забiлася, i я пабег унiз па дарозе.

Я трапiў у зараснiк чырвонай травы, якая пакрыла Сент-Эдмундтэрас, па грудзi ў вадзе перайшоў уброд паток, што сцякаў каля вадаправода к Альберт-роўд, выбраўся адтуль яшчэ да ўсходу сонца. Вялiзныя кучы зямлi былi насыпаны на вяршынi пагорка, быццам для агромнiстага рэдута, - гэта было апошняе i самае вялiкае ўмацаванне, пабудаванае марсiянамi, i адтуль падымаўся ў неба лёгкi дымок. Прабег сабака i знiк. Я адчуў, што мая здагадка павiнна пацвердзiцца. Ужо без усякага страху, дрыжучы ад хвалявання, я ўзбег уверх па пагорку да нерухомага страшыдлы. З-пад каўпака звiсалi друзлыя бурыя камякi; iх клявалi i рвалi галодныя птушкi.

Яшчэ праз хвiлiну я ўзабраўся па насыпе i стаяў на грэбенi вала унутраная пляцоўка рэдута была ўнiзе, пада мною. Яна была даволi абшырная, з гiганцкiмi машынамi, гарою матэрыялаў i дзiўнымi збудаваннямi. I сярод гэтага хаосу на перакуленых трыножках, на нерухомых мнагарукiх машынах i прама на зямлi ляжалi марсiяне, здубянелыя i маўклiвыя, - мёртвыя! знiшчаныя нейкай заразнай бактэрыяй, да барацьбы з якою iх арганiзм не быў прыстасаваны, знiшчаныя гэтаксама, як была пасля знiшчана чырвоная трава. Пасля таго, як усе сродкi абароны чалавецтва былi вычарпаны, прышэльцы былi вынiшчаны самымi нiкчэмнымi стварэннямi, якiмi прамудры госпад насялiў Зямлю.

Усё адбылося так, як i я, i многiя людзi маглi б прадбачыць, калi б страх i панiка не азмрочвалi наш розум. Гэтыя зародкi хвароб ужо ўзялi сваю данiну з чалавецтва яшчэ ў дагiстарычныя часы, узялi данiну з нашых продкаў-жывёлiн яшчэ тады, калi жыццё на Зямлi толькi што пачыналася. Дзякуючы натуральнаму адбору мы развiлi ў сабе здольнасць супрацiўляцца; мы не ўступаем нiводнай бактэрыi без упартай барацьбы, а для многiх з iх, як, напрыклад, для бактэрыяў, што спараджаюць гнiенне мёртвага цела, наш арганiзм зусiм непрыступны. На Марсе, вiдаць, няма бактэрыяў, i як толькi заяўленыя на Зямлю прышэльцы пачалi харчавацца, нашы мiкраскапiчныя саюзнiкi прынялiся за работу, рыхтуючы iм згубу. Калi я ўпершыню ўбачыў марсiянаў, яны ўжо былi асуджаны на смерць, яны ўжо паступова вымiралi i гнiлi на хаду. Гэта было непазбежна. Заплацiўшы мiльёнамi жыццяў, чалавек купiў сабе права жыць на Зямлi, i гэта права належыць яму насуперак усiм прышэльцам. Яно належала б яму нават i тады, калi б марсiяне i ў дзесяць разоў пераўзыходзiлi чалавека. Бо чалавек жыве i памiрае не дарэмна.

Усiх марсiянаў было каля пяцiдзесяцi; яны валялiся ў сваёй вялiзнай яме, падкошаныя смерцю, якая павiнна была здавацца iм загадкаваю. I для мяне ў той час iх смерць была загадкаю. Я зразумеў толькi, што гэтыя пачвары, якiя наводзiлi на людзей страх, мёртвыя. На момант мне здалося, што зноў паўтарылася паражэнне Сенахерыба, што госпад пашкадаваў нас, i анёл смерцi загубiў iх за адну ноч.

Я стаяў, гледзячы на яму, i сэрца маё бiлася ад радасцi, калi ўзыходзячае сонца асвяцiла навакольны свет сваiмi промнямi. Яма была ў цянi; магутныя машыны, такiя агромнiстыя, складаныя i дзiўныя, незямныя нават па сваёй форме, падымалiся, як зачараваныя, са змроку насустрач святлу. Цэлая зграя сабак грызлася над трупамi, што валялiся ў прадоннi ямы. У дальнiм канцы яе ляжала вялiкая, плоская, вычварная лятальная машына, на якой яны, вiдаць, рабiлi першыя палёты ў нашай намнога больш шчыльнай атмасферы, калi гнiенне i смерць перашкодзiлi iм. Смерць настала своечасова. Пачуўшы карканне птушак, я зiрнуў наверх; перада мною быў вялiзны баявы трыножак, якi ўжо нiколi не будзе дзейнiчаць, чырвоныя кускi мяса, з якiх капала кроў на перакуленыя лавы на вяршынi Прымроз-Хiла.

Я павярнуўся i глянуў унiз, дзе ля падножжа пагорка, акружанага зграяй птушак, стаялi заспелыя смерцю два другiя марсiянiны, якiх я бачыў учора вечарам. Адзiн з iх памёр якраз у тую хвiлiну, калi перадаваў штосьцi сваiм калегам; можа, ён памёр апошнiм, i сiгналы яго раздавалiся, пакуль працаваў механiзм. У промнях ранiшняга сонца зiялi ўжо бясшкодныя металiчныя трыножкi, вежы блiскотнага металу...

Вакол, быццам выпадкова ўратаваны ад знiшчэння, рассцiлаўся вялiкi бацька гарадоў. Хто бачыў Лондан толькi пад звыклым покрывам дыму, наўрад цi можа ўявiць аголеную прыгажосць яго пустых, маўклiвых вулiц.

На ўсход, над пачарнелымi развалiнамi Альберт-тэрас i раздробленым царкоўным шпiлем, сярод бязвоблачнага неба свяцiла сонца. Дзе-нiдзе якая-небудзь грань белага даху адбiвала прамень i блiшчала асляпляльным святлом. Сонца перадавала таямнiчую прыгажосць нават вiнным складам вакзала Чок-Фарм i працяглым чыгуначным лiнiям, дзе раней блiшчалi чорныя рэйкi, а цяпер чырванелi палосы двухтыднёвай iржы.

На поўнач распасцiралiся Кiлберн i Хэмпстэд - цэлы масiў дамоў у сiняватай смузе; на захадзе гiганцкi горад быў таксама пакрыты смугою; на поўднi, за марсiянамi, паменшаныя адлегласцю, бачылiся зялёныя хвалi Рыджэнт-парка. Ленгхэм-гатэль, купал Альберт-хола, Каралеўскi iнстытут i агромнiстыя будынкi на Бромптан-роўд, а ўдалечынi невыразна вырысоўвалiся зубчастыя развалiны Вестмiнстэра. У глыбокай далечы ўзвышалiся пагоркi Сэрэя i блiшчэлi, як дзве сярэбраныя калоны, вежы Крыстал-Паласа. Купал сабора св. Паўла чарнеў на фоне ранiшняга неба, - я ўбачыў, што на заходнiм баку сабора зеўрала вялiкая прабоiна.

Я стаяў i глядзеў на гэта мора дамоў, фабрык, цэркваў, цiхiх, адзiнокiх i пакiнутых; я думаў пра надзеi i намаганнi, пра многiя жыццi, загубленыя ў час пабудовы гэтай цвярдынi чалавецтва, i пра яе разбурэнне, iмгненнае i няўхiльнае. Калi я зразумеў, што змрок адхлынуў, што людзi зноў могуць жыць на гэтых вулiцах, што гэты родны для мяне агромнiсты мёртвы горад зноў ажыве i верне сваю магутнасць, я ледзь не заплакаў ад хвалявання.

Мукi скончылiся. З гэтага ж дня пачынаецца вяртанне да жыцця. Ацалелыя людзi, рассеяныя па краiне, без важакоў, без законаў, без ежы, як статак без пастуха, тысячы тых, хто адплыў за мора, зноў пачнуць вяртацца; пульс жыцця з кожным iмгненнем заб'ецца ўсё мацней i мацней на пустых вулiцах i плошчах. Страшэнны быў разгром, але варожая рука спынена. Спынена варожая рука. Гэтыя горкiя руiны, пачарнелыя шкiлеты дамоў, якiя змрочна тырчаць на сонечным узвышшы, неўзабаве агалосяцца стукам малаткоў, звонам iнструментаў. Тут я ўскiнуў рукi ў неба i пачаў дзякаваць богу. Праз якi-небудзь год, думаў я, праз год...

Потым, быццам мяне нечым стукнулi, я раптам успомнiў пра сябе, пра жонку, пра наша былое шчаслiвае жыццё, якое нiколi ўжо не вернецца.

IX

НА АБЛОМКАХ МIНУЛАГА

Цяпер я павiнен паведамiць вам адзiн унiкальны факт. Зрэшты, гэта, можа быць, i не так ужо дзiўна. Я помню ясна, жыва, выразна ўсё, што рабiў у той дзень да таго моманту, калi я стаяў на вяршынi Прымроз-Хiла i са слязьмi на вачах дзякаваў богу. А затым у памяцi маёй правал...

Я не помню, што адбылося на працягу трох наступных дзён. Мне гаварылi пасля, што я не першы адкрыў гiбель марсiянаў, што некалькi такiх самых, як я, вандроўнiкаў даведалiся пра яе яшчэ ноччу. Першы, хто гэта ўбачыў, адправiўся ў Сент-Марцiнес-ле-Гран i ў той час, калi я сядзеў у рамiзнiцкай будцы, умудрыўся паслаць тэлеграму ў Парыж. Адтуль радасная вестка абляцела ўвесь свет; тысячы гарадоў, змярцвелых ад жаху, iмгненна асвяцiлiся яркiмi агнямi iлюмiнацыяў. Калi я стаяў на мяжы ямы, пра гiбель марсiянаў было ўжо вядома ў Дублiне, Манчэстэры, Бiрмiнгеме. Людзi плакалi i крычалi ад радасцi, пакiдалi работу i цiснулi адзiн аднаму рукi: цягнiкi, што iшлi на Лондан, былi перапоўнены ўжо ў Кру. Царкоўныя званы, якiя маўчалi аж два тыднi, няспынна званiлi па ўсёй Англii. Людзi на веласiпедах, схуднелыя, растрапаныя, насiлiся па прасёлачных дарогах, радасна крычучы, вястуючы змучаным, адчайным бежанцам пра нечаканае выратаванне.

А як з харчаваннем?

Цераз Ла-Манш, па Iрландскiм моры, цераз Атлантыку спяшалiся да нас на дапамогу караблi, гружаныя зернем, хлебам i мясам. Здавалася, усе судны свету iмкнулiся да Лондана. Пра ўсё гэта я не помню нiчога. Я не вытрымаў выпрабавання, i мой розум памутнеў. Апрытомнеў я ў доме нейкiх добрых людзей, якiя падабралi мяне на трэцi дзень; я вандраваў па вулiцах Сент-Джонс-Вуда, поўны адчаю, крычаў i плакаў. Яны расказалi мне, што я нараспеў выкрыкваў бессэнсоўныя словы: "Апошнi чалавек, якi застаўся жывы, ура! Апошнi чалавек, якi застаўся жывы".

Абцяжараныя сваiмi клопатамi, гэтыя людзi (я не магу назваць iх iмёны, хоць i вельмi хацеў бы выказаць iм сваю падзяку) усё-такi не кiнулi мяне на волю лёсу, прыюцiлi ў сябе i аказалi мне патрэбную дапамогу.

Магчыма, яны даведалiся што-нiшто аб маiх прыгодах на працягу тых дзён, калi я ляжаў без памяцi. Калi я апрытомнеў, яны асцярожна расказалi мне ўсе, што ведалi пра Лезерхэд. Праз два днi пасля таго, як я трапiў у пастку ў развалiнах дома, Лезерхэд быў знiшчаны разам з усiмi жыхарамi адным марсiянiнам. Ён зраўнаваў горад з зямлёю без усялякай прычыны, - так хлапчук разбурае мурашнiк.

Я быў адзiнокi, i яны ўважлiва мяне даглядалi. Я быў адзiнокi i гаротны, i яны гаравалi разам са мною. Пасля свайго выздараўлення я прабыў у iх яшчэ чатыры днi. Увесь час я хацеў (i гэта хаценне ўсё мацнела i мацнела) зiрнуць яшчэ раз на тое, што засталося ад былога жыцця, якое здавалася мне такiм шчаслiвым i светлым. Гэта было бязрадаснае жаданне справiць трызну па сваiм мiнулым. Яны адгаворвалi мяне. Яны з усяе сiлы старалiся прымусiць мяне адмовiцца ад гэтай iдэi. Але я не мог больш змагацца з гэтым непераадольным жаданнем; паабяцаўшы вярнуцца да iх, я са слязьмi на вачах развiтаўся са сваiмi новымi сябрамi i падаўся вулiцамi, якiя яшчэ нядаўна былi такiмi цёмнымi i пустымi.

Цяпер вулiцы сталi людныя, дзе-нiдзе нават былi адчынены магазiны, я заўважыў фантан, з якога бiла вада.

Я помню, наколькi дзiўным i яркiм здаваўся мне дзень, калi я маркотным паломнiкам адправiўся да маленькага домiка на Ўокiнгу; вакол кiпела адноўленае жыццё. Паўсюль было так многа народу, актыўнага, чыннага, i не верылася, што загiнула столькi жыхароў. Потым я заўважыў, што твары сустрэчных жоўтыя, валасы растрапаныя, шырока расплюшчаныя вочы блiшчаць лiхаманкава i амаль усе яны апрануты ў лахманы. Твары iх былi то радасна-бадзёрыя, то дзiўна засяроджаныя. Калi б не гэтыя вочы, то лонданцаў можна было лiчыць за натоўп валацужнiкаў. Ва ўсiх прыходах давалi дармовы хлеб, дасланы французскiм урадам. Многiя з ацалелых коней былi настолькi худыя, што з-пад скуры вытыркалi рэбры. На ўсiх вуглах стаялi змардаваныя канстэблi з белымi значкамi. Слядоў разбурэння, прычыненых марсiянамi, я амаль не заўважыў, пакуль не дайшоў да Велiнгтон-стрыт, дзе чырвоная трава яшчэ ўзбiралася па апорах моста Ватэрлоо. Каля моста я заўважыў лiст паперы, прыколаты сучком да густога зараснiку чырвонай травы, - цiкавы гратэск таго незвычайнага часу. Гэта была аб'ява першай адноўленай газеты "Дэйлi мейл". Я даў за газету пачарнелы шылiнг, якi толькi i меў у кiшэнi. Газета была ўся з прабеламi. На месцы аб'яў на апошнiм лiсце наборшчык, якi выпусцiў газету прыватным чынам, набраў прачулы зварот да чытача. Я не даведаўся нiчога новага, акрамя таго, што агляд механiзмаў марсiянаў на працягу тыдня ўжо даў цiкавыя вынiкi. Памiж iншым, паведамлялася (тады я не паверыў гэтаму), што "тайна паветраплавання" раскрыта. Каля вакзала Ватэрлоо стаялi тры гатовыя да адпраўкi цягнiкi. Наплыў народу, дарэчы, ўжо аслабеў. Пасажыраў было няшмат, ды i я не меў такога настрою, каб заводзiць выпадковую размову. Я адзiн заняў цэлае купэ, скрыжаваў рукi i абыякава глядзеў на асветленыя сонцам карцiны страшэннага спусташэння, якiя мiльгалi за вокнамi. Адразу пасля вакзала цягнiк перайшоў на часовыя рэйкi; абапал палатна чарнелi развалiны дамоў. Да Клэпхемскай вузлавой станцыi Лондан быў засыпаны чорным пылам, якi ўсё яшчэ не знiк, нягледзячы на два вельмi дажджлiвыя днi. Каля Клэпхема на пашкоджаным палатне разам з землякопамi працавалi сотнi пакiнутых без работы клеркаў i прыказчыкаў, i цягнiк перавялi на толькi што пакладзеныя часовыя рэйкi.

Наваколле было змрочнае, дзiўнае; асаблiва моцна пацярпеў Уiмблдон. Уотан дзякуючы сваiм уцалелым хваёвым лясам здаваўся менш разбураным. Уэндл, Моўл, нават маленькiя рэчачкi зараслi чырвонаю травою i здавалiся напоўненымi не то сырым мясам, не то накрышанай чырвонаю капустаю. Хваёвыя лясы Сэрэя былi занадта сухiя для чырвонай травы. За Ўiмблдонам на агародах вiднелiся кучы зямлi вакол шостага цылiндра. У сярэдзiне капалiся сапёры, а вакол стаялi цiкаўныя. На дрэўку развiваўся брытанскi сцяг, весела палошчучыся на ранiшнiм брызе. Агароды былi чырвоныя ад травы. Калола вочы гэтая чырвоная прастора, перасечаная пурпуровымi ценямi. Станавiлася лягчэй, калi погляд пераходзiў ад мёртва-шэрага i чырвонага колеру пярэдняга плану пейзажа на блакiтнавата-зялёныя таны ўсходнiх пагоркаў.

Каля станцыi Ўокiнг чыгуначны рух яшчэ не быў адноўлены; таму я выйшаў на станцыi Вайфлiт i накiраваўся к Мэйбэры мiма таго месца, дзе мы з артылерыстам размаўлялi з гусарамi, i таго месца, дзе я ў час буры ўбачыў марсiянiна. Мне было цiкава звярнуць убок i ўбачыць у чырвоным зараснiку сваю перакуленую i разбiтую цялежку побач з пабялелым, абгрызеным конскiм шкiлетам. Я спынiўся i агледзеў гэтыя астанкi...

Потым я прайшоўся сасновым лесам; зараснiк чырвонай травы дзе-нiдзе даставаў мне да вушэй; труп гаспадара "Плямiстага сабакi", магчыма, ужо пахавалi: я нiдзе яго не заўважыў. Мiнуўшы ваенны каледж, я ўбачыў свой дом. Нейкi чалавек, што стаяў на парозе свайго катэджа, паклiкаў мяне, назваўшы маё iмя, калi я праходзiў мiма.

Я зiрнуў на свой дом з цьмянай надзеяй, якая тады ж i патухла. Замок быў сарваны, i дзверы адчынялiся i зачынялiся ветрам.

Тое акно майго кабiнета, з якога мы з артылерыстам глядзелi тады на досвiтку, было расчынена, занавескi матлялiся. З таго часу нiхто не зачыняў вакна. Зламаныя кусты засталiся такiмi ж, як у дзень маiх уцёкаў, амаль чатыры тыднi назад. Я ўвайшоў у дом, ён быў пусты. Ходнiк на лесвiцы быў згамтаны i пацямнеў у тым месцы, дзе я сядзеў, прамоклы да касцей пад навальнiцай той ноччу, калi здарылася катастрофа. На лесвiцы засталiся брудныя сляды.

Я пайшоў па гэтых слядах у свой кабiнет; на пiсьмовым стале ўсё яшчэ ляжаў пад салянiтавым прэс-пап'е спiсаны аркуш паперы, якую я пакiнуў у той дзень, калi адкрыўся першы цылiндр. Я пастаяў, перачытваючы свой незакончаны артыкул пра развiццё маральнасцi ў сувязi з агульным працэсам цывiлiзацыi. "Магчыма, што праз дзвесце гадоў, - пiсаў я, - настане..." Прарочая фраза засталася недапiсанай.

Я ўспомнiў, што нiяк не мог засяродзiцца той ранiцай, i, кiнуўшы пiсанiну, пайшоў купiць нумар "Дэйлi кронiкл" у хлопчыка-газетчыка. Помню, як я падышоў да садовых веснiчак i са здзiўленнем слухаў яго аповед пра "Людзей з Марса".

Я сышоў унiз у сталовую i там убачыў баранiну i хлеб (ужо сапсаваныя), перакуленую пiўную бутэльку. Усё было так, як мы з артылерыстам пакiнулi. Мой дом быў пусты. Я ўсвядомiў усю неразумнасць таемнай надзеi, якую выношваў так доўга. I раптам звонку раздаўся нейчы голас:

- Гэта бескарысна. Дом бязлюдны. Тут, па крайняй меры, дзесяць дзён нiкога не было. Не мучце сябе дарэмна. Вы выратавалiся адны...

Я аслупянеў. Цi не я выказаў услых свае думкi? Я павярнуўся... Балконныя дзверы былi адчынены насцеж. Я ступiў туды i выглянуў.

У садзе, здзiўленыя i напалоханыя не менш, чым я, стаялi мой стрыечны брат i мая жонка, бледная, без слёз. Яна толькi слаба войкнула.

- Я прыйшла, - прамармытала яна, - я знала... я знала...

Яна схапiлася рукамi за горла i пахiснулася. Я кiнуўся да яе i падняў яе на руках.

Х

ЭПIЛОГ

Цяпер, у канцы майго аповеду, мне застаецца толькi пашкадаваць аб тым, як мала я магу садзейнiчаць вырашэнню многiх спрэчных пытанняў. У гэтых адносiнах мяне, безумоўна, будуць строга крытыкаваць. Мая спецыяльнасць абстрактная фiласофiя. Маё знаёмства з параўнальнай фiзiялогiяй абмяжоўваецца адною цi дзвюма кнiгамi, але мне здаецца, што меркаванне Карвера аб прычынах хуткай смерцi марсiянаў настолькi праўдзiвае, што яго можна прыняць як даказанае. Я ўжо яго падаў вам у сваёй аповесцi.

Ва ўсякiм выпадку, у трупах марсiянаў, даследаваных пасля вайны, знойдзены былi толькi вядомыя нам бактэрыi. Тое, што марсiяне не хавалi сваiх забiтых калегаў, а таксама iх вар'яцкае забойства людзей даказваюць, што яны незнаёмы з працэсам гнiення. Але гэта толькi гiпотэза, праўда, вельмi верагодная.

Састаў чорнага газу, якiм з такiмi пагубнымi вынiкамi карысталiся марсiяне, да гэтага часу невядомы; генератар цеплавога промня таксама застаецца пакуль загадкаю. Страшэнныя катастрофы прымусiлi вучоных спынiць свае вопыты ў лабараторыях Iлiнга i Паўднёвага Кенсiнгтона. Спектральны аналiз чорнага пылу паказвае на прысутнасць невядомага нам элемента: адзначалiся чатыры яркiя лiнii ў блакiтнай частцы спектру; магчыма, гэты элемент дае злучэнне з аргонам, якое дзейнiчае разбуральна на састаўныя часткi крывi. Але гэтыя недаказаныя меркаваннi наўрад цi зацiкавяць таго шырокага чытача, для якога напiсана мая аповесць. Нiводная часцiца бурага накiпу, што плыў унiз па Тэмзе пасля разбурэння Шэпертона, у той час не была даследавана; цяпер гэта ўжо немагчыма.

Пра вынiк анатамiчнага даследавання трупаў марсiянаў (наколькi такое даследаванне аказалася магчымым пасля ўмяшання пражорлiвых сабак) я ўжо казаў. Магчыма, усе бачылi цудоўны i амаль некрануты экземпляр, заспiртаваны ў Натурала-гiстарычным музеi, i безлiч здымкаў з яго. Фiзiялагiчныя i анатамiчныя дэталi маюць iнтарэс толькi для спецыялiстаў.

Пытанне больш складанае i больш цiкавае - гэта магчымасць новага нашэсця марсiянаў. Мне думаецца, што гэтаму мала надаюць увагi людзi. Цяпер планета Марс далёка ад нас, але я дапускаю, што марсiяне могуць паўтарыць сваю спробу ў перыяд супрацьстаяння. Ва ўсякiм выпадку мы павiнны да гэтага быць гатовыя. Мне здаецца, можна было б вызначыць становiшча пушкi, якая выкiдвае цылiндры; трэба пiльна назiраць за гэтай часткаю планеты i папярэдзiць спробу новага нашэсця.

Цылiндр можна знiшчыць дынамiтам цi артылерыйскiм агнём, перш чым ён ахалодзiцца i марсiяне будуць гатовы вылезцi з яго; можна таксама перастраляць iх усiх, як толькi адкруцiцца накрыўка. Мне здаецца, яны страцiлi сваю перавагу з-за няўдалага першага нападу. Магчыма, яны самi гэта зразумелi.

Лесiнг прывёў амаль неабвержны доказ на карысць таго, што марсiянам ужо ўдалося зрабiць высадку на Венеру. Сем месяцаў назад Венера i Марс знаходзiлiся на адной прамой з Сонцам; iншымi словамi, Марс быў у супрацьстаяннi з пункту гледжання назiральнiка з Венеры. I вось на неасветленай палове планеты паявiўся дзiўны блiскотны след; амаль адначасова фатаграфiя Марса выявiла ледзь прыкметную цёмную вiхлястую хвалю. Дастаткова бачыць здымкi гэтых абедзвюх з'яў, каб зразумець iх узаемасувязь.

Ва ўсякiм выпадку, пагражае нам наступнае нашэсце цi не, наш погляд на будучае чалавецтва, несумненна, моцна памяняўся дзякуючы ўсiм гэтым падзеям. Цяпер мы ведаем, што нельга лiчыць нашу планету поўнасцю небяспечным сховiшчам для чалавека; немагчыма прадбачыць тых нябачных ворагаў цi сяброў, якiя могуць заявiцца да нас з безданi прасторы. Можа быць, нашэсце марсiянаў не застанецца без карысцi для людзей; яно адняло ў нас цiхую веру ў будучае, якая так лёгка прыводзiць да ўпадку, яно падаравала нашай навуцы вялiкiя веды, яно садзейнiчала прапагандзе iдэi аб адзiнай арганiзацыi чалавецтва. Магчыма, там, з безданi прасторы, марсiяне сачылi за лёсам сваiх пiянераў, улiчылi ўрокi i пры перасяленнi на Венеру былi больш асцярожныя. Як бы нi было, яшчэ на працягу многiх гадоў, вiдаць, будуць працягвацца пiльныя назiраннi за Марсам, а вогненныя нябесныя стрэлы - падаючыя метэарыты доўга яшчэ будуць палохаць людзей.

Кругагляд чалавецтва пасля нашэсця марсiянаў значна пашырыўся. Да падзення цылiндра ўсе былi перакананыя, што за нязначнай паверхняй нашай сферы, у глыбiнi прасторы, няма жыцця. Цяпер мы сталi больш дальнабачныя. Калi марсiяне змаглi перасялiцца на Венеру, то чаму б не паспрабаваць зрабiць гэта i людзям? Калi паступовае ахалоджванне зробiць нашу Зямлю бязлюднай - а гэта ў рэшце рэшт непазбежна, - магчыма, нiтка жыцця, якое пачалося тут, праляцiць i ахопiць сваёю сеткаю iншую планету. Цi зможам мы змагацца i перамагчы?

Я невыразна прадбачу: жыццё з гэтай цяплiцы сонечнай сiстэмы паступова распаўсюджваецца па ўсёй непамернай прасторы. Але гэта - толькi мара, Магчыма, перамога над марсiянамi толькi часовая. Магчыма, iм, а не нам належыць будучае.

Я павiнен прызнацца, што пасля двух перажытых страхаў я сумняваюся i застаюся няўпэўнены. Iншы раз я сяджу ў сваiм кабiнеце i пiшу пры святле лямпы, i раптам мне здаецца, што расквiтнелая далiна ўнiзе ахоплена полымем, а дом - пусты i пакiнуты. Я iду па Байфлiт-роўд, экiпажы праносяцца мiма, хлопчык-мяснiк з цялежкаю, кеб з экскурсантамi, рабочы на веласiпедзе, дзецi iдуць у школу, - i раптам усё становiцца цёмным, змрочным, i я зноў крадуся з артылерыстам у гарачай мёртвай задусе. Ноччу мне снiцца чорны пыл, на бязлюдных вулiцах знявечаныя трупы; яны падымаюцца, страшныя, абгрызеныя сабакамi. Яны нешта мармычуць, шалеюць, цямнеюць, расплываюцца - скажоныя падабенствы людзей, i я прачынаюся, пакрыты халодным потам у змроку начным.

Калi я еду ў Лондан i бачу ажыўлены натоўп на Флiт-стрыт i Стрэндзе, мне прыходзiць у галаву, што гэта толькi зданi мiнулага, якiя рухаюцца па вулiцах, якiя былi бязлюднымi i цiхiмi; што гэта ценi мёртвага горада, уяўнае жыццё ў гальванiзаваным трупе.

Незвычайна адчуваю сябе, стоячы на Прымроз-Хiле - я быў там за дзень перад тым, як напiсаў гэты апошнi раздзел, - бачу на гарызонце праз шэра-блакiтную пялёнку дыму i туману цьмяныя абрысы агромнiстага горада, якiя расплываюцца ў iмглiстым небе; бачу людзей, якiя прагульваюцца па схiле сярод кветкавых клумбаў; натоўп разявак вакол нерухомай машыны марсiянаў, што тут i засталася; чую валтузню дзяцей i ўспамiнаю той час, калi я бачыў усё разбуранае, апусцелае ў промнях досвiтку вялiкага апошняга дня...

Але самае дзiўнае - гэта трымаць зноў у сваёй руцэ руку жонкi i ўспамiнаць пра тое, як мы лiчылi адно другога загiнуўшымi.