Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ

Манбаи маълумотдиҳӣ дар бораи партовҳои моддаҳои зарарнок ба ҳавои атмосфера дар Тоҷикистон Агентии омор мебошад, ки он маълумоти расмӣ пешниҳод менамояд (www.stat.tj). Маълумотҳо дар бораи ғунҷоиши моддаҳои ифлоскунанда, бо нишон додани ҳиссаи ғунҷоиши ҳадди имкон ҳар ҳафта дар сайти Агентии обуҳавошиносӣ чоп мешавад (www.meteo.tj).

Мушоҳидаҳо аз рӯи сифати ҳаво дар панҷ шаҳрҳо гузаронида мешаванд. Миқдори моддаҳои ифлоскунанда дар ҳаво одатан аз меъёрҳои ғунҷоиши ҳади имконпазир зиёд намешавад. Баъзан шаҳрҳои Душанбе ва Бохтар (Қӯрғонтеппа) ба ифлосшавии зиёди ҳаво дучор мешаванд, ки сабаби асосии он партовҳо, сабабҳои метеолорогӣ – миқдори ками боришот, туфонҳои ҷангӣ, ҳавои бешамол, беҳаракат мондани гардишҳои атмосферӣ дар фасли зимистон.

Шабакаҳои гармидиҳии марказию инфиродӣ, ки бо ангишт ва ҳезум кор мекунанд, сифати ҳаворо дар фасли зимистон бад мегардонанд, гази табиӣ барои гармкунии хонаҳо истифода намешавад. Барои тайёр намудан ва гармкунии хӯрок ҳезум ва ангишт истифода мешаванд. Партовҳо ба ҳавои атмосфера инчунин аз ҳисоби сӯзонидани пояи пахта (ғузапоя) ҳосил мешаванд.

Беназорат сӯзонидани партовҳои истеъмолӣ ва пасмондаҳои муассисаҳои табобатӣ низ манбаи моддаҳои ифлоскунанда ба ҳисоб мераванд.

Аз ҷониби давлат чораҳои дахлдор андешида мешаванд – санҷиши дуднокӣ, назорати сифати сӯзишворӣ, дастгирии рушди нақлиёт бо сӯзишвории газ. Дар давоми 15 соли охир ҳиссаи автомобилҳои бо газ коркунанда чанд маротиба зиёд шудааст, аз 5% то 30- 40%. Истифодаи васеи гази моеъ аз ҳар ҷиҳат бояд дастгирӣ ёбад, чунки он метавонад партовҳоро ба ҳаво нисбат ба бензин ва сӯзишвории дизелӣ кам кунад. Автомобилҳои сабукрави электрикӣ ва гибридӣ кам истифода бурда мешаванд, вале бо тараққиёти технологияи истеҳсол ва паст рафтани нархи хариди онҳо дар шароити электроэнергияи арзон ин намуди нақлиёт ояндаи хуб дорад. Аз соли 2018 дар мамлакат воридоти автомобилҳои куҳна, соли бароришашон то соли 2005 манъ шудааст.

3. Таъсири антропогенӣ ба гидросфера

Таъсироти антропогенӣ ба ҳавзаи обӣ

Обҳои рӯизаминӣ ва зеризаминӣ қабати обии сайёраро, ё ин ки гидросфераро ташкил медиҳанд.

Обҳои сатҳӣ уқёнусҳо, баҳрҳо, кӯлҳо, дарёҳо ва дигар ҷараёнҳои обу ҳавзҳоро дар бар мегиранд. Ба обҳои зеризаминӣ обҳои намуди гуногун дахл доранд, ки онҳо дар қабатҳои болои литосфера ҷойгир шудаанд. Обҳои Замин дар ҳаракати мунтазам мебошанд. Гирдгардиши об ҳамаи қисмҳои гидросфераро пайваст менамояд, ки он системаи сарбастаро ташкил медиҳад. Одатан дар об ғашҳои пайдоишашон ғайриорганикӣ ва органикӣ мавҷуданд. Оби ширин ва шӯрро ҷудо мекунанд, сайёраи мо асосан аз оби шӯр иборат мебошад. Шӯрнокии миёнаи оби уқёнус баробари 34,7%, ё ин ки 34,7 г/л мебошад. Миқдори намакҳо дар оби ширин бошад на зиёда аз 1 г/л мебошад.

Аз сатҳи умумии Замин, ки баробари 510 млн км2 мебошад, 70,8% ро уқёнусу баҳрҳо ва 29,2 % ро хушкӣ ташкил медиҳад. Тақрибан 3% сатҳи хушкиро обҳои дохили материкӣ – кӯлҳо, дарёҳо ва ғ. ташкил медиҳад, ва тақрибан 11 % сатҳи хушкӣ бо пиряхҳо пӯшида шудааст.

Дар айни замон массаи об тақрибан 0,02% массаи курраи заминро ташкил дода, ҳаҷми он баробари 1,45*109 км3 мебошад. Тақсимоти ҳаҷми об дар қитъаҳои гуногуни гидросфера чунин тавр мебошад, ҳаз. км3:

Уқёнуси ҷаҳонӣ      1 370 323

Обҳои зеризаминӣ      60 000

Аз он ҷумла минтақаҳои фаъоли мубодилаи об      4 000

Пиряхҳо      24 000

Кӯлҳо      280

Намнокии хок      85

Буғи атмосферӣ      14

Обҳои дарёҳо      1,2

Об дар уқёнусҳо минералонидашуда мебошад (миқдори миёнаи намак; -35 г дар як литри об); миқдори зиёди обҳои зеризаминӣ ҳамчунин минералонида мебошад, баъзеи онҳо дар таркибашон то 200-250 г/л намакҳоро доранд.

Расми 3.1. Захираҳои умумии оби ҷаҳонӣ (

GRIDA-UNEP, 2012

)

Аксарияти ҳавзаҳои дарёҳо байнисарҳадӣ мебошанд. 148 мамлакатҳо дар ҳудуди худ як ё якчанд ҳавзаҳои дарёҳои байнисарҳадӣ доранд. Дар 39 мамлакатҳо як ё якчанд ҳавзаҳои дарёҳои байнисарҳадӣ зиёда аз 90%– и ҳудуди онро дар бар мегирад, ва 21 мамлакат пурра дар ҳудуди як ё якчанд ҳавзаҳо ҷойгир шудааст.

Расми 3.2. Тақсимоти глобалии (дастрас будан) об ба ҳар як сари аҳолӣ (Revenga, 2000).

Рас. 3.3. Ҳавзаҳои дарёҳои калонтарини ҷаҳон (GRIDA-UNEP, 2002).

Дар ҷаҳон 276 ҳавзаҳои дарёҳои байнисарҳадӣ вуҷуд дорад (64 – дар Африқо, 60 – дар Осиё, 68 дар Европа, 46 дар Америкои Шимолӣ ва 38 – дар Ҷанубӣ).

Захираи обии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Бисёр захираҳои обҳои ширини Тоҷикистон дар пиряхҳо ва барфтўдаҳо ҷамъ шудаанд. Масоҳати умумии пиряхҳо тақрибан 11 ҳаз. км2 ё 8% ҳудуди мамлакатро ташкил додаанд. Пиряхҳои масоҳаташон то 1 км2 ~ 80 %, ва масоҳаташон зиёда аз 1 км2 – қариб 20 % -и миқдори умумиро ташкил медиҳанд.

Захираҳои ҳозираи обҳои ошомиданӣ дар пиряхҳои кўҳӣ 845 км3 –ро ташкил мекунад, ки дар ҳаҷм, аз ҳисоби миёнаи солонаи ҷориши умумии ҳама дарёҳои мамлакат 8 маротиба зиёд аст.

Тамоми дарёҳои Тоҷикистон ба ҳавзаҳои обии дарёҳои Сирдарё, Амударё ва Зарафшон тааллуқ доранд. Калонтарин дарёҳои байнисарҳадӣ дарёҳои Амударё, Сирдарё , Бартанг ва Зарафшон ҳисоб меёбанд.

      Ҷараёни миёнасолонаи барқароршавандаи Амударё атрофи 78,5 км3 –ро ташкил медиҳад. Шохобаҳои калонтарини Амударё: дарёҳои Вахш, Панҷ ва Кофарниҳон мебошанд, ки ҳиссаи онҳо дар ҳаҷми умумии захираҳои обии ин ҳавза 82,5% аст. Дар шимолу ғарбии мамлакат шохобаи дигар, дарёи Зарафшон ҷойгир аст, ки ҷараёни миёнаи бисёрсолаи он ба 5,14 км3 рост меояд. Дар ҳудуди Тоҷикистон фақат 3%-и ҷараёни он истифода мешавад, ҷориши боқимонда ба ҳудуди давлати ҳамсоя ҷорӣ мешавад.

Ҷараёни солонаи умумии дарёҳо аз рўи солҳои гуногунобӣ аз 25 то 68 км3 тағир меёбад; аз ин ҳаҷм дар ҳудуди Тоҷикистон дар беҳтарин солҳо 52-53 км3-и он ташаккул меёбад (дар ҳавзаҳои Амударё – 50,5 км3, Сирдарё – 0,7 км3). Ва аз он ҳаҷми обгирӣ фақат 13 км3 –ро ташкил медиҳад, яъне танҳо чоряки ҷараёни дарёӣ барои сарфи оби миллӣ истифода мешавад, қисми боқимондаи он ба ҳудуди давлатҳои ҳамсоя ворид мегардад.

Захираҳои умумии обҳои ошомидании (минералонӣ камтар аз 1г/дм3) зеризаминӣ зиёда аз 51,2 млн. м3-ро дар якшабонарўз ташкил медиҳанд. Аз онҳо захираҳои истифодашаванда – 7,6 млн.м3 дар як шабонарўз, ё 14,8% -ро ташкил медиҳад.

Аз ин захираҳо тақрибан 65% (1,93 млн. м3 дар як сол.) истифода мешаванд. Вале, бо вуҷуди фаровонии захираҳои оби нўшокӣ, Тоҷикистон мамлакате мебошад, ки тараққиёти обтаъминкунии аҳолӣ суст аст, хусусан дар ҳавзаи дарёи Сир норасогии он мушоҳида мешавад (Вилояти Суғд).

Барои барқароршавии захираҳои оби ошомиданӣ, гирдгардиши об, ки ҳамаи қисми гидросфераро бо ҳам мепайвандад аҳамияти асосиро мебозад.

Дар гирдгардиши об элементҳои асосиро ҷудо менамоянд: атмосферӣ, уқёнусӣ ва материкӣ.

Давомнокии фарзии (тахминӣ) ивазшавии ҳамаи ҳаҷми қисми додашудаи гидросфера дар раванди гирдгардиш бо мубодилаи фаъоли об тавсиф меёбад. Масалан, агар ҳаҷми умумии дарёҳо баробари 1200 км3 бошад, ин маънои онро дорад ки ҷараёни об дар дарёҳо 26,6 маротиба дар як сол, яъне ҳар 13 шабонарӯз азнав мегардад.

А.Е. Ферсман обро минерали аз ҳама муҳими Замин номидааст, ки бе мавҷудияти он ҳаёт ҳам мавҷуд нест.

Шароити гидрологӣ яке аз нақшҳои асосиро оид ба ташаккули муҳити табиат мебозад. Дар он ҷое, ки об дар миқдори зарурӣ мавҷуд мебошад, гуногунннамудии организмҳои зинда мушоҳида карда мешавад.

Зери мафҳуми истифодабарии захираҳои обӣ – истеъмоли об ва рафъи он фаҳмида мешавад.

Муаммои камшавии миқдорӣ ва пастшавии сифатии захираҳои обӣ, ки бо афзоиши истеъмоли об дар саноат, хоҷагии қишлоқ ва маишӣ (камшавии миқдорӣ) ва ифлосшавии об (пастшавии сифатӣ) диққати мутахассисони ҳамаи ҷаҳонро ҷалб кардааст.

Камшавии миқдориии захираҳои обӣ. Айни замон инсоният 12-13% ҷараёни дарёҳоро истифода бурда истодааст. (слайд WH water use)

Дар саноат соҳаҳое, ки бештар обро истеъмол менамоянд ин – энергетика, саноати истихроҷи кӯҳӣ, металлургӣ ва химиявӣ мебошанд. Масалан, барои гудохтабарории (выплавка) 1 т чугун ва коркарди он ба пӯлод (сталь) 300 м3 об сарф мегардад, барои 1 т алюминий – 1500 м3, мис – 500 м3, қоғаз – 900 м3, каучуки синтетикӣ – 2100-3500м3. Боз ҳам ҳаҷми зиёди об дар хоҷагии қишлоқ истифода мешавад.

Пастшавии сифати захираҳои обӣ. Сабабҳои асосии пастшавии сифатии захираҳои обӣ – ин ифосшавии он мебошад.

Зери мафҳуми ифлосшавии об – дар он зиёдшавии моддаҳои зарарнокро ба миқдори зиёда аз меъёр, ки дар натиҷаи он сифати об паст мешавад ва объекти обӣ ифлос мегардад.

Манбаъҳои асосии ифлосшавии об инҳоянд: обҳои шорандаи саноати нафт, химияи нафт, химиявӣ, ангишт, селлюлоза-қоғазӣ ва металлургӣ.

Истифодабарии вояи зиёди нуриҳои минералӣ дар хоҷагии қишлоқ, воситаҳои химиявии ҳифзи растаниҳо ҳам инчунин ба ифлосшавии обанборҳо ва ҷараёнҳо оварда мерасонад.

Нуриҳо (удобрения) ва инчунин элементҳои биогенӣ, ба мисоли фосфор ва нитроген, ки дар обҳои шорандаи корхонаҳои саноатӣ ва комплексҳои чорводорӣ мавҷуданд, ба ҳавзҳо ва ҷараёнҳои рӯизаминӣ ворид гашта реҷаи биологӣ ва биохимиявии онҳоро вайрон мекунанд. Он қобилияти обҳои табииро ба худтозакунӣ паст менамояд, ки он на танҳо ба пастшавии сифати об ва инчунин ба деградатсияи онҳо оварда мерасонад.

Яке аз ифлоскунандаҳои асосии об ин нафт ва маҳсулоти он мебошад. Ҷоришавии нафт ба Уқёнус ҷаҳонӣ аз рӯи ақидаи мутахассисон тақрибан баробари 25-30 млн т дар як сол мебошад. 1 т нафт дар рӯи об пардаи бо масоҳати 12 км2 ро ҳосил мекунад.

3.2. Танзими қонунгузории истифодабарӣ ва ҳифзи захираҳои обӣ